Tímarit Máls og menningar - 01.05.2018, Síða 121

H u g v e k j u r
TMM 2018 · 2 121
að forsetinn geti veitt uppreist æru, ekki
að hann verði að gera það. Það er bara
hefð að forsetinn skrifi undir svona
pappíra. Til þess að æra Guðna bíði ekki
hnekki af þessu þarf að hafa þá skoðun
að einstaklingurinn sem gegnir embætt-
inu sé ekki sami aðili og sá sem fremur
embættisverkin. Að embættismaðurinn
hafi skyldur sem neyði hann til að gera
hluti sem persónunni sem gegnir emb-
ættinu geta verið þvert um geð. Embætt-
ismaðurinn er samkvæmt þessu dálítið
eins og leikari. Hann þarf bara að leika
hlutverk sitt – og eins og leikarinn getur
hann gert það vel eða illa – en hann ber
ekki ábyrgð á embættisverkum sínum
fremur en sá sem leikur Makbeð ber
ábyrgð á morðinu á Dungaði. Þegar
talað er um að embættismenn, og fólk í
valdastöðum yfirleitt, beri svo mikla
ábyrgð er ekki átt við að það sé mikil
hætta á að þau þurfi í raun og veru að
taka ábyrgð á því ef ákvarðanir þeirra
leiða til skaða fyrir aðra – það er mjög
lítil hætta á því – heldur er átt við að
þau beri ábyrgð á að leika rulluna rétt.
Ef þau gera það, fara eftir leikreglunum,
hversu vitlausar eða ósiðlegar sem þær
eru, þá geta þau verið viss um að þurfa
ekki að taka ábyrgð á afleiðingunum.
Embættismenn eru því ekki bundnir
af siðferðiskennd sinni við meðferð þess
valds sem þeim er gefið. Hvaða tilgangi
þjónar það? Eitt er að líf embættismann-
anna er þægilegra ef þeir þurfa ekki að
svara fyrir ákvarðanir sínar sem full-
veðja manneskjur. En tilgangurinn með
þessu fyrirkomulagi er þó ekki að létta
embættismönnum störf sín – þó það sé
ein afleiðingin. Tilgangurinn er fremur
að tryggja samkvæmni og þeir sem verja
það benda gjarnan á að þannig megi
hindra að geðþótti ráði ákvarðanatök-
unni: á meðan embættismaðurinn fer
eftir reglum og hefðum í embættisfærslu
sinni er réttmæti afgreiðslunnar hafið
yfir vafa. Það má vera, en að sama skapi
er ljóst að það tryggir ekki að skynsemi
eða réttlæti ráði ætíð för. Það geta flestir
fallist á að samkvæmni í afgreiðslum
stjórnsýslunnar hljóti að vera af hinu
góða en þegar hún trompar skynsemi og
réttlæti þá er ekki skrýtið þó fólki sé
brugðið. Það er þó alvanalegt að réttlæti
hafi ekki framgang af því að það er talið
mikilvægara að varðveita samkvæmni
stjórnsýslunnar. Það er einmitt í kyn-
ferðisbrotamálum sem það er svo gott
sem regla: fæstar nauðganir eru til-
kynntar og þær fáu sem eru tilkynntar
leiða fæstar til ákæru. Líkurnar á að
nauðgarar í samfélagi okkar þurfi að
taka ábyrgð á gerðum sínum eru sára-
litlar. En það er ekki hægt að kvarta
undan skorti á samkvæmni í því hvern-
ig kerfið meðhöndlar þennan mála-
flokk. Hversvegna er þetta svona?
Hversvegna er samkvæmni talin mikil-
vægari en réttlæti?
Svarið felst í takmarkaðri ábyrgð.
Takmörkuð ábyrgð er hugtak úr
hlutafélagarétti þar sem það lýsir því að
hluthafar í fyrirtæki bera ekki ábyrgð á
öðru en eigin hlutafé. Ef fyrirtækið fer á
hausinn er ekki hægt að ganga á aðrar
eignir þeirra en hlutaféð og þeir bera
ekki ábyrgð sem einstaklingar á hátt-
semi fyrirtækisins þegar það veldur
skaða. Það er augljóslega hagstætt að
bera takmarkaða ábyrgð – eigendur
hlutafélaga þurfa ekki að taka fulla
ábyrgð á gerðum eða gjaldþrotum fyrir-
tækisins og forsetar þurfa ekki að taka
ábyrgð á því sem þeir skrifa undir þó
hvorttveggja geti haft hörmulegar
afleiðingar fyrir annað fólk.
En það eru ekki bara hlutafjáreigend-
ur og embættismenn sem sækjast eftir
því að bera takmarkaða ábyrgð heldur
svo gott sem allir sem hafa völd og áhrif
í samfélagi okkar. Í raun er það að hafa
völd og áhrif það sama og að bera tak-