Tímarit Máls og menningar - 01.05.2018, Blaðsíða 138

U m s a g n i r u m b æ k u r
138 TMM 2018 · 2
vekja sem nú eru hvað vinsælastar eru
gott dæmi um þetta, þær byrja illa og
svo versna þær.
Annað sem ber að taka fram er að
formúlur eru allsstaðar í bókmenntum,
ekki bara í þeim bókmenntagreinum
sem almennt eru taldar tilheyra lág-
menningu. Þroskasagan er ekkert annað
en formúla og það sama má segja um
fjölskyldusöguna með öllum sínum
síendurteknu átökum milli kynslóða,
systkina og maka. Formúlan er því ekki
vandamál í sjálfu sér, heldur hvernig á
henni er haldið.
Þetta veit Stefán Máni vel og því
tekur hann fyrir þessa umræðu. Og
alveg eins og formúlan krefst er það sá
sem fordæmir hana mest sem fellur fyrir
henni – allir góðir hrollvekjuaðdáendur
vita að það að hafna því að óvættur
gangi laus er ávísun á vandræði. Kol-
brún hinsvegar, hin síhrædda og veik-
geðja, er sú sem ræður við ástandið
þegar í draugahúsið er komið. Aftur er
það í takt við þekkt stef formúlunnar;
eftir upplausn og blóðug dráp er það
kona sem stendur ein eftir.
Draugahúsið er eitt af klassískustu
stefjum hrollvekjunnar og rekur sögu
sína alveg aftur til ‚fyrstu‘ gotnesku
skáldsögunnar, The Castle of Otranto
eftir Horace Walpole (1764), en þar
ganga draugar fortíðar og forfeðra ljós-
um logum. Húsið, eða heimilið, er inn-
blástur frægrar umfjöllunar Freuds um
óhugnaðinn. Kenning hans gengur í
stuttu máli út á að það sem á að vera
kunnuglegt – heimilislegt – á það til að
hverfast í andstæðu sína og verða hroll-
vekjandi, ókennilegt. Í dag er það sem
undraði Freud svo mjög í upphafi tutt-
ugustu aldar orðið almennt viðurkennt;
heimilið er ekki endilega griðastaður og
þar fer oft fram versta ofbeldið. Hroll-
vekjan hefur löngum verið mikilvægur
vettvangur umfjöllunar um félagsleg
mein af þessu tagi þar sem draugagang-
ur og ill öfl taka á sig táknræna mynd
fjölskylduvandamála.
Þetta nýtir Stefán Máni sér í Skugg-
unum. Eftir umræðurnar um hrollvekj-
ur, ímyndunarafl og ótta sitja þau hjúin
við eldinn og Kolbrún „starir inn í
myrkrið. Einhvers staðar á heiðinni
leynist hús, gamalt eyðibýli sem senni-
lega er að hruni komið. Í Smáíbúða-
hverfinu í Reykjavík er annað hús sem
hugsanlega er rústir einar en er eflaust
enn í góðu standi. Það er húsið sem Kol-
brún ólst upp í, steypukassinn sem var
leiksvið æsku hennar.“ (98)
Æska Kolbrúnar var ekki til fyrir-
myndar og ásókn hennar í hrollvekjur
er afleiðing þessa:
[…] hún horfir ekki til þess eins að upp-
lifa ótta og hrylling, heldur horfir hún í
þeirri veiku von að óttinn og hryllingur-
inn í myndinni séu meiri en hennar eigin
og fái hana þar með til að gleyma öllu því
slæma og skelfilega sem býr innra með
henni sjálfri. […]
Í stuttu máli reynir hún ítrekað að reka
út illt með illu, eins og segir í Biblíunni […]
Ekki að hún sé ill, langt frá því. En
hún geymir alls konar illsku – atburði
og minningar frá því hún var barn og
unglingur. (93–4)
Hryllingsmyndirnar eru því hennar til-
raun til terapíu, sem vissulega reynist
kannski ekki sérlega vel heppnuð.
Og eins og áður segir er leitin að hús-
inu heldur ekki sérlega vel heppnuð
framan af, því það finnst alls ekki þar
sem GPS-hnit frönsku ferðamannanna
sýndu að það ætti að vera: „[…] þau
voru viss um að húsið væri þarna. […]
En stóð þeim kannski beygur af því?
[…] Já, eiginlega. Þau töluðu um húsið í
hálfkveðnum vísum, eins og þau bæru
lotningarfulla virðingu fyrir því – eða
væru dauðhrædd við það.“ (187) Timmi
hrekkur upp úr þessum hugleiðingum