Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Blaðsíða 14

því að sagnaritarar hafa aldrei hikað í þessum
þáttum við að sviðsetja þessa atburði með
þeim hætti að um skáldskap er að ræða, lýst
er inn í menn, samtöl eru jafnvel smíðuð -
frásögnin lýtur listrænni byggingu. List
sagnaritarans felst í því að fela þennan skáld-
skap, láta lesandann ekki taka eftir honum,
því svo brýnt virðist vera að láta íslendinga
trúa textanum bókstaflega, ef ætlunin er að
láta þá taka eitthvert mark á honum.
Hér hefur legið í landi töluverð andúð á
lygasögum, skröksögum, ævintýrum og næg-
ir þar að vísa til fádæma vondra viðtaka sem
ævintýrið af Eggert glóa fékk í Fjölni á sinni
tíð, en í þeim ádeilum var mjög ríkt það sjón-
armið gildra bænda að óþarfi væri að birta
svona lygasögur. Án þess að (slenskir rithöf-
undar geri sér grein fyrir því eða hugsi mikið
um það, þá þurfa þeir að gera upp við hinn
rótfasta og staðreyndaóða bónda sem býr í
hverju íslensku hugskoti."
Raunar má segja að nokkrar af þjóðsögunum,
eins og til dæmis sagan af Mjaðveigu Mána-
dóttur, hafi ekkert með ísland að gera, gerist í
algerlega afstrakt tíma og séu fullkomlega
óraunsæjar. Þær eru tærar fantasíur. Eru þær þó
taldar þjóðsögur, nánast í merkingunni sál þjóð-
arinnar, það þjóðlegasta sem til er hjá bók-
menntaósa þjóð, og það með réttu, því kjarni
þjóðar er ímyndin og krafturinn sem breytir
henni. Ef ekki er hægt að taka fantasíur, og þá
líka fantasíur ( líki til dæmis hryllingssagna, al-
varlega, en þær alltaf afgreiddar með því sem
sagt er við börn og naívista; já, þú hefur mikið
ímyndunarafl, þá má segja að þjóðsagan sé ekki
tekin alvarlega á íslandi, og þannig höfum við
týnt þjóðsögunni, sögu þjóðarinnar, sálinni.
Þannig séð er mjög óþjóðlegt að hunsa fantasí-
una. Það er jafn þjóðlegt að kveikja í þjóðminja-
safninu og að hunsa fantasíuna.
Nýleg dæmi um Fjallaeyvind framleiddan fyr-
ir útlendinga skipta hundruðum, en hér nefni ég
aðeins eitt, Fjallaeyvindinn sem birtist í kvik-
myndinni Hafið.
Þar er hinum hásiðmenntaða útlendingi gefið
færi á að ferðast inn um op Snæfellsjökuls, svo
að segja, alla leið að hjarta íslendinga. Útlend-
ingurinn fær franska fegurðardís sem leikur
Bach af fingrum fram meðan hún ræðir átakan-
leg mál við verðandi tengdaföður sinn, sér til
halds og trausts. ( vélinni á leið að sjávarpláss-
inu þar sem hin alíslensku hreindýr halda til f
miðbænum spyr hún unnusta sinn íslenskan
hvernig staður þetta sé.
Hlýtur hún þá það svar úr munni megin Fjalla-
eyvinds myndarinnar, sem Hilmir Snær leikur,
að þetta sé staður þar sem systrum hans var
nauðgað fyrir kynþroskaaldur, en þegar þær
sögðu föður sínum þá reynslusögu hefði hann
sagt að það væru einungis fífl sem létu fífl
nauðga sér.
Þetta var skilgreiningin á hinu íslenska í fáum
orðum og augljóst að þarna er verið að selja
fósturlandsins freyju í þúsundasta skipti fyrir ör-
litla athygli útlendinga. Vá, þetta eru villimenn,
geta þjóðverjar hugsað og farið heim úr bíóinu,
sáttir við sitt.
í myndinni er ekki hægt að finna óbrjálaða
manneskju, nema franska frelsistáknið og einn
norðmann. Og til að það fari ekki fram hjá nein-
um að Hafið gefi mynd af hinu exótíska íslandi,
þá segir franska menningarsymbólið sem um-
vefur útlenska áhorfandann fögrum útlimum
sínum að lokum eitthvað á þá leið við unnusta
sinn:
„Eg er fegin að ég kom því núna veit ég hver
þú ert."
Þetta dæmi um nýlegan Fjallaeyvind er ein-
ungis tekið af handahófi. Eins og margt sem
byggist á íslandsmýtunni er þessi kvikmynd
ekki afleit að öllu leyti. Til dæmis eru smáar
dæmisögur sem gefa innsýn f sálarlíf persón-
anna í myndinni prýðilegar. Það er ágætlega til
fundið að láta lífsleiðan ungling úr Reykjavík
sem hefur verið sviptur haldreipi sínu í lífinu,
tölvuleiknum, brjóta upp peningakassa í sjoppu
um miðja nótt, hunsa þar fimmþúsundkallana
en taka klinkið og bera það allt í spilakassann.
Þarna er brugðið upp mynd af persónu með ein-
faldri sögu og ferst höfundum myndarinnar það
vel, eins og reyndar helmingi íslendinga þegar
þeir opna munninn. Á bak við svona smáatriði
er raunverulegur menningararfur.
Verk sem byggjast á íslandsmýtunni hafa oft
eitthvað við sig, en þó er grunnhugsunin ekki
annað en rótgróin sjálfsblekking, lygi, hugsana-
leysi og athyglissýki, sem gerir að það gufar
býsna fljótt upp. Fjallaeyvindur Jóhanns Sigur-
jónssonar lifir, líkt og Drakúla greifi, ágætis lífi í
gröf sinni, og Bjartur f Sumarhúsum virðist
ódrepandi, annars hverfur allt sem styðst við
hina grunnfærnislegu íslandsmýtu. Því miður
byggist megnið af svokallaðri íslenskri menn-
ingu á þessari mýtu. í stað þess að vera alltaf
hreint að setja upp ráðstefnur þar sem fínustu
eintökin af íslendingum velta sér upp úr spurn-
ingunni hvað það sé að vera íslendingur, og í
stað þess að styrkja helst ekki rannsóknarverk-
efni f hugvísindum nema hið íslenska komi við
sögu, mættu menn fara að velta fyrir sér hvern-
ig við festumst í þessum sjálfsblekkingarvef öll-
um.
Til dæmis væri forvitnilegt að sjá fjallað um
hvernig rokkararnir Fjallaeyvindur, Nonni og
Manni, og Bjartur í Sumarhúsum urðu æðstu
tákn þess sem telst hip og cool í heiminum. Það
er Ijóst að þar fljótum við á því exótíska en sak-
leysi náttúrubarnsins hefur þó tekið forvitnileg-
um stakkaskiptum.
Ég býst þó ekki við að mikið breytist með
skjótum hætti í þessum efnum, enda atvinnulff