Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Síða 21

Endurvakning hefðarinnar tmm bls. 19
þá tuttugustu) sem vísuðu aftur í gullöldina og
lögðu þannig sitt af mörkum til að skapa hefð í
kringum það að vera íslendingur. Við þá upptaln-
ingu mætti svo bæta söfnun og útgáfu þjóð-
sagna, hreintungustefnunni og stórum hluta af
söguritun þessa tímabils. Sjálfstæðisbaráttan
byggðist að töluverðu leyti á tilvísun í þessa
hefð.
Rétt eins og aðrar hefðir var íslenska hefðin
mótuð um leið og vísað var í hana. Sjálft hefðar-
hugtakið snýst um samband nútíðar og fortíðar,
en eins og rökvillan gefur til kynna er samband-
ið ekki einhlítt og það má túlka á marga vegu.
Hefðir eru þannig alltaf umdeilanlegar, enda eru
þær skilgreindar frá ákveðnum sjónarhóli; þær
eru valkvæðar og með því að bregða birtu á
ákveðna þætti úr fortíðinni og tengja þá saman
með tilteknum hætti varpa hefðir jafnframt
skugga á aðra þætti og aðrar tengingar. Ólíkar
tilvísanir til hefðar draga upp ólíka mynd sem
veltur á þeim hugmyndum sem menn gera sér
um samtímann. Hefðir, með öðrum orðum, eru
ekki til, þær eru búnar til.
Sjálfstæðishreyfingin var að sjálfsögðu rót-
tæk á sínum tíma, enda fól þjóðernisrómantíkin
í sér umfangsmikla endurskilgreiningu á fortíð-
inni og sambandi hennar við samtímann. Sú
þjóðernishefð sem vísað var til og mótaðist í
þeirri orðræðu tók þó á sig tiltölulega fastmót-
aða mynd sem við þekkjum ekki síst úr ættjarð-
arljóðum, en er líka gjarnan vísað til á tyllidög-
um. Þeir sem farið hafa með menningarlegt for-
ræði hér á landi hafa mjög haldið á lofti þeirri
fortíðarsýn sem felst ( þessari orðræðu. Um
margt bera tilvísanir í þessa hefð vitni um til-
Óanniw og HaiígertitiV
stað, enda var henni sjálfsagt fremur ætlaður
staður í framtíðinni - markmið þjóðlagasöngv-
ara sjöunda áratugarins var pólitískt en ekki
sagnfræðilegt; þeir vildu breyta heiminum, ekki
lýsa honum.
Að þessu leyti svipaði tónlist þeirra reyndartil
annarra tilvísana í hefð. Með því að koma
ákveðnu skikki á fortíðina er reynt að móta
framtíðina. Málshátturinn á jafn vel við þegar
honum er snúið á haus: að framtíð skal hyggja
er fortíð skal byggja. Ekki er nóg með að sigur-
vegararnir skrifi söguna, heldur hafa þeir sem
skrifa söguna líka forskot í umræðum samtím-
ans. Þess vegna er lagt jafn mikið upp úr því og
raun ber vitni annars vegar að staðfesta og
ítreka menningarlegt forræði og hins vegar að
bjóða því byrginn. Hvort tveggja er gert með því
að vísa í hefð, þó að tilvísanirnar séu vissulega
ólíkar sem og þær myndir sem þar eru dregnar
upp af fyrri tíð.
raunir til að „loka" henni, þ.e.a.s. að skilgreina
hana í eitt skipti fyrir öll og gera önnur sjónarmið
utangátta.
Engu að síður hafa annars konar tilvísanir
lengi véfengt þessa skilgreiningu sem og for-
ræði íhaldsmanna á þjóðmenningunni. Raunar
voru þjóðernishyggja og ættjarðarsöngvar
lengst af sérgrein róttækra
vinstrimanna og herstöðvaand-
stæðinga á íslandi. Á sjöunda
áratug síðustu aldar fékk rauð
þjóðernishyggja síðan byr undir
báða vængi þegar þjóðlagahol-
skefla reið yfir Vesturlönd með
nýrri kynslóð tónlistarmanna
sem kenndu sig við alþýðuhefð
(þ.á m. Bob Dylan, Joan Baez og
Donovan). Sú alþýðuhefð var auðvitað
mótuð í þeirra meðförum og gömlum gítargrip-
um var snúið til andspyrnu við Víetnamstríðið
og heimsforræði kapítalismans. Með vísan í al-
þýðuhefð skírskotuðu þessir mótmælasöngvar
til betri tíma, þegar kærleikurinn réð meiru en
Mammon, samkennd með náunganum var rík-
ari og friður ríkti manna í millum. Víst er að erfitt
yrði að finna þessari fortíðarmynd sögulegan
Mótun söguvitundar
Þjóðmenningarhúsið er ágætt dæmi um tilraun
þeirra sem forræði hafa í menningarmálum til
að móta söguvitund landsmanna (og erlendra
gesta). Þar er dregin upp tiltölulega einsleit og
mótsagnalaus mynd af „menningararfi", fortíð
sem binda á Islendinga samtímans tryggða-
böndum hvern við annan, „þjóðmenningu" sem
er sett fram sem eins konar samnefnari þjóðar-
innar. í salarkynnum Þjóðmenningarhússins eru
sett í samhengi við samtímann: landnám, Vín-
landsferðir og kristnisaga; sagnaritun og hin
helgu handrit sem höfð eru til
sýnis í myrkvuðum katakomb-
um; og sjálfstæðisbaráttan frá
þjóðfundinum til lýðveldisins,
með viðkomu hjá Jóni Sigurðs-
syni, Hannesi Hafstein, íslensku
krónunni og stjórnarskránni.
Gegnt Þjóðmenningarhúsinu
við Hverfisgötu stendur Alþjóða-
húsið og er áþreifanleg áminning um
að ýmislegt er skilið útundan í þjóðmenn-
ingarhugtakinu sem innréttað var (gamla safna-
húsið. Þjóðmenningarhúsið hefði nefnilega rétt
eins getað sett fram sögu fjölbreytni. Draga
hefði mátt upp mynd af landi þar sem frá örófi
alda kom saman fólk af ólíkum uppruna með
ólík trúarbrögð og margvísleg móðurmál. Þess í
stað völdu menn að leggja ríka áherslu á eins-
leitni: Á eina sögu, samhengi og samheldni.
Rétt eins og aðrar hefð-
ir var íslenska hefðin
mótuð um leið og vísað
var í hana.