Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Síða 45

Villta vestrið á Islandi tmm bls. 43
hann tæki upp á slíku. Stundum er sagt að hver
kynslóð endurskapi fortíðina í sinni eigin mynd
og það hefur sannarlega gerst. Verk Shake-
speares voru hluti af alþýðumenningu nítjándu
aldar í Bandaríkjunum þegar engin skil voru á
milli afþreyingar annars vegar og listar hins
vegar. Þessi skil hafa aftur á móti skapast á
okkar dögum.
Hér verður því haldið fram að finna megi hlið-
stæðu á milli alþýðuhylli Shakespeares í villta
vestrinu og vinsælda íslendingasagna á nitjándu
öld og síðan dvínandi vinsælda á tuttugustu öld.
Á íslandi hefur alþýðumenning nítjándu aldar -
t.d. í Ijóðagerð - klofnað í tvennt á milli
almúgans annars vegar og menningarvita hins
vegar. Ef til vill munu íslendingasögurnar - seint
og um síðir - fá þá viðurkenningu á alþjóðavett-
vangi sem þær eiga skilda sem bókmennta-
verk líkt og verk Shakespeares. En það
skiptir ekki öllu máli fyrir hylli þeirra
meðal íslensku þjóðarinnar. Forn- . : ,
sögurnar mega alls ekki festast í
þeirri ímynd að vera bókmenntir sem
enginn les án þess að setja sig í stell-
ingar. Þær verða að vera lesnar áfram
eins og þær voru hér áður, sem reyfarar
og ástarsögur til skemmtunar og dægra-
dvalar. Með því einu móti geta þær haldist
sem lifandi orð meðal þjóðarinnar. Annars eru
þær dæmdar til þröngs hóps menningarspjá-
trunga og fræðimanna. Og þar með verða þær
áhrifalausar. En áhrifaleysi eru líklega verstu
örlög allra bókmennta.
Skrílsleg skemmtun
Aðdáun á Shakespeare í Bandaríkjunum var
vitaskuld ekki bundin við villta vestrið. Svo virð-
ist sem Bandaríkjamenn - hvar sem þeir bjuggu
- hafi haft mikið eftirlæti á enska skáldinu. í
frægu riti sínu um lýðræði í Ameríku frá 1848
segist frakkinn Alexis de Tocqueville að á
ferðum sínum um landið hafi hann aldrei komið
inn í þann bjálkakofa [ Bandaríkjunum sem ekki
hafi geymt ein-
hver verk eftir Shak-
espeare í ódýrri útgáfu. Ennfremur
hefur því verið haldið fram að fjórða hvert
leikrit sem sýnt var í leikhúsum á austurströnd
Bandaríkjanna á fyrri hluta nítjándu aldar hafi
verið eftir Shakespeare. Hins vegar virðist aðdá-
unin á skáldinu frá Stratford hafa náð hæst í
villta vestrinu. Hvarvetna þar vestra voru bæir,
kennileiti og námur skírðar í höfuðið á skáldinu
sjálfu eða persónum úr leikritum hans. Verkin
voru vitanlega ekki aðeins flutt á sviði í leik-
húsum heldur voru þau einnig lesin upp á heim-
ilum. Og þá voru Ijóðin ekki síður metin en hið
óbundna mál. Að sögn var það ekki óalgeng
sjón á sléttunum miklu að sjá kúreka sitja og
hlusta, hljóða og hugfangna á upplestur á
verkum skáldsins. Aðdáun alþýðunnar á góð-
blindar mýs (Three blind mice). Þetta sýnir hve
þekkt góðskáldið var en aðeins er hægt að
umsnúa Ijóðlínum fólki til gamans ef rétt merk-
ing þeirra er á allra vitorði. Ennfremur sést hve
frjáls og óþvinguð tengsl almúginn hafði við
Shakespeare.
Sem dæmi um einlæga Shakespeare-aðdá-
endur má nefna þá glæpabræður Frank og
Jesse James sem þóttu lagnir að ræna lestir á
sinni tíð. En frægasti Shakespeare-aðdáandinn
er án efa sporrekjandinn og leiðsögumaðurinn
Jim Bridger. Bridger þessi var ólæs en er helst
minnst fyrir að hafa fyrstur hvítra manna fundið
Saltvatnið stóra í Utah þar sem mormónar
settust síðar að. Bridger þessi heyrði af
Shakespeare frá yfirmanni sínum í setuliði
hersins og keypti ritsafn skáldsins af
landnema einum og greiddi nokkur
kýrverð fyrir eða sem svaraði einum
mánaðarlaunum hans sjálfs. Því næst
réð hann dreng til þess að lesa
verkin fyrir sig næsta vetur. Brátt
urðu verk meistarans honum svo töm
á tungu að hann gat vitnað í þau undir öllum
kringumstæðum, en auk þess náði hann mikilli
færni í því að bölva og ragna undir sama formi
og bragarhætti og skáldið sjálft. Þetta gerði
hann af slíkri leikni að viðstaddir áttu erfitt með
að gera sér grein fyrir hvar orð Shakespeares
enduðu og spuni fjallaferðalangsins tók við.
Ástæðan fyrir þessum miklu vinsældum
Shakespeares vestan Atlantsála kann að vera
sú að frumsamin bandarísk skáldrit voru ekki á
hverju strái á fyrri hluta nítjándu aldar. Þess í
stað jós þjóðin af hinum sameiginlega engilsax-
neska menningararfi eða flutti inn bókmennta-
verk frá Bretlandi. Tocqueville hélt því t.d. fram
um miðja nítjándu öld að einu bandarísku bók-
menntirnar sem stæðu undir nafni væru dag-
blaðaskrif en að öðru leyti var enskur innflutn-
ingur allsráðandi. Raunar hafi yfirráð Bretlands
yfir bókmenntum Bandaríkjanna verið svo alger
að bandarískir höfundar hafi ekki náð að selja
skáldinu kom ekki aðeins fram í beinum flutn-
ingi á leikritum hans heldur einnig í alls konar
gamanleikjum og snjöllum orðaleikjum sem
sneru út úr textum hans. Gamanverk byggð á
verkum Shakespeares eins og Julius Sneezer
eða Roamy-E-Owe and Julie-Ate nutu mikilla
vinsælda og ennfremur gátu sviðsetningar á
verkunum verið mjög breytilegar. Desdemóna
gat t.d. birst á sviðinu og spilað á banjó í
sumum uppfærslum og Hamlet gat komið fram
í snjóbomsum og með húfu og sungið línurnar
frægu að vera eða ekki vera undir laginu Þrjár
verk sín meðal sinna eigin landa fyrr en þau
höfðu náð viðurkenningu í Englandi. En alþýðu-
hylli Shakespeares þarf kannski ekki að koma á
óvart ef haft er í huga að á sínum tíma voru leik-
ritin samin með sauðsvartan almúgann í huga.
Leiksýningar þóttu heldur ekki sérstaklega
vandaðir menningarviðburðir á Bretlandi á sex-
tándu öld og kvenfólki var bannað að taka þátt í
þeim. Fyrir mörgum fáguðum mönnum - líkt og