Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Blaðsíða 58

'll
mmm ■ B

-k. m
* .= ’i—
Samt eru nokkur athyglisverð líkindi með verum
sem geta talist 'skrímsli' í Völuspá og Hringa-
dróttinssögu. Skrímsli leika stórt hlutverk í
Ragnarökum. Fenrisúlfur losnar og berst við
Óðin (52. v.) og seinna við Viðar (53. v.). Mið-
garðsormur berst við Þór (54. v.). Það er þó ef
til vill síður mikilvægt en það sem gerist eftir
Ragnarök: „Þar kemur inn dimmi / dreki fljúg-
andi" (63. v.). Tolkien dáðist mjög að drekum
sem er augljóst af t.d. frægum fyrirlestri hans
saga dökkálfanna sem Tolkien skapaði af þörf
fyrir að fylla í eyður gamalla sagna. Ennfremur
gæti verið áhugavert í sambandi við Völuspá og
Hringadróttinssögu að bera saman æsi og álfa,
stöðu þeirra, hlutverk og örlög. Álfar í goðafræði
Tolkiens eru ekki af hæstu stétt. Valar eru ofar
þeim. í Miðgarði virðast álfar samt vera hæst
settir; vitrir, fallegir og eilífir og ofar mönnum.
Áberandi er að eins og æsir í ragnarökum, sem
fjallað er um í lokakafla Völuspár, eru álfarnir í
Hringadróttinssögu dæmdir til að flytja frá Mið-
garði, rétt eins og þegar þeir þurftu að yfirgefa
land goðanna í upphafi.14 Tími þeirra rennur út.
Meira verður fjallað um þetta síðar í kafla um
Ragnarök. Nú er röðin hins vegar komin að mik-
ilvægum álfi sem tengist Völuspá en skýtur upp
kollinum á mjög óvæntum stöðum.
Dvergar í láni
Það eru ekki aðeins álfar sem finnast bæði hjá
Tolkien og í norrænni goðafræði. Dvergar Tolki-
ens eru þær verur sem skapa hvað sterkust
tengsl við Völuspá, sérstaklega ( Hobbitanum.
Það liggur í augum uppi að Tolkien fær nöfn
dverganna lánuð úr dvergatali Völuspár. Að-
gerðalaust líf Bilbó Baggins er allt í einu truflað
þegar eftirfarandi herramenn koma í heimsókn
til hans: Dwalin, Balin, Kili, Fili, Dori, Nori, Ori,
Oin, Gloin, Bifur, Bofur, Bombur - dvergar sem
taka þátt í ævintýrunum ásamt Bilbó. Þar eru
fleiri sem Tolkien valdi úr dvergatali.15 Hann við-
urkenndi fúslega þakkarskuld sína, meðal ann-
ars f bréfum.16 En meðal dverganna leynist einn
sem virðist vera frekar ódverglega vaxinn en
það er Gandálfur eða „Gandalf". Gandálfur er
dularfullt fyrirbæri því að hann virðist vera venju-
legur dvergur í Völuspá en er voldugur galdra-
maður í Hringadróttinssögu. Tom Shippey finn-
ur áhugaverða skýringu á nafninu „Galdur" og
hlutverki hans. Það kemur í Ijós að orðsifjafræði-
lega tengist Gandálfur bæði álfum, sem eru afar
ólíkir dvergum, og galdri. í bókstaflegri merk-
ingu er hann álfur með gand sem þýðir galdra-
maður.17 Shippey telur að Tolkien hafi tekið
dvergatalið alvarlega og gert ráð fyrir að á bak
við það væri saga sem brenglast hefði í varð-
veislu. Að hans mati hefðu nöfn víxlast svo
galdramaður eða álfur með galdrastaf hefði fyr-
ir mistök verið talinn til dverga þótt hann væri í
raun og veru félagi þeirra.:
What Tolkien did, in other words, was to
take the „Dvergatal" seriously; to assume
that it was a record of something that had
had a story attached to it, an Odyssey of
the dwarves; and that it had got garbled,
so that nicknames got mixed up with
names, and a magician, or elvish creature,
with a magician's staff, had been listed
wrongly but understandably, as a dwarf,
when he was really a companion of the
dwarves.
Shippey bætir við: „Tolkien's response to Old
Norse literature was philological in exactly the
sense that he thought proper to that word".18
Gandálfur er lýsandi dæmi um það.
Það er merkilegt að Tolkien tók ekki aðeins
upp nöfn dverga. Skapgerð dverga hans er
einnig í samræmi við Eddukvæðin. Sagan af því
hvernig dvergarnir urðu til er þó fágaðri hjá
Tolkien en sú sem við þekkjum úr Gylfaginn-
ingu. Aulés, sem var hásmiðurinn og einn af
völunum skapaði dvergana, en lllúvatar blessaði
þá með lífi. í Gylfaginningu kvikna dvergarnir
hins vegar niðri í jörðinni svo sem maðkar í
holdi. Upprunalega kviknuðu þeir þó í holdi jöt-
unsins Ýmis og voru þá bókstaflega maðkar. í
báðum verkum búa dvergarnir neðanjarðar og í
hellum og þeir eru aðallega smiðir.
Skrímsli í uppnámi
Tolkien fékk að láni nokkrar verur úr fornheimild-
um en meginhluta þeirra skapaði hann sjálfur.
„The Monsters and the Critics" og náttúrlega
Hobbitanum. Drekinn sem Bilbó hittir er
kannski ekki sá sami og í síðustu vísu Völuspár,
en hann gæti vel átt heima í Fáfnismálum. Þá er
Miðgarðsormur Völuspár tvímælalaust fyrir-
myndin að 'cameo' sýningu í litlu verki Tolkiens
Roverandom.’9 Þetta var örlítill útúrdúr en það
er hins vegar raunverulegt vandamál hvaða
hlutverki skrímslin í Völuspá og hjá Tolkien
gegna. Bardagi Gandálfs við hinn grimma
Balrogga í Moria minnir á eitt af einvígunum í
Ragnarökum. Balrogg minnir ennfremur á Surt
sem kemur sunnan að með eldi. Hin hn/llilega
kónguló Shelob (Skella) er líka verðugur ættingi
skrímsla sem rísa upp í Ragnarökum.20 í öllum
þessum líkindum er eitt mótíf sem skiptir miklu
máli. Öll fyrrnefndu skrímslin virðast standa fyr-
ir upprunalegt afl sem losnar sjálfkrafa úr læð-
ingi við umbrot. Þannig mynda þau ótemjanlegt
afl sem stendur fyrir frumillskuna. Skrímslin
virðast ekki halda með neinum, en þau berjast
vissulega við goð og flokkast því með óvinum
þeirra. Balrogg og Shelob eru til dæmis ekki
þrælar Saurons en fyrir tilviljun berjast þau við
andstæðinga hans.
Að lokum má nefna tvær verur sem eru ekki
beint skrímsli - Loka og Gollum. Eðli þeirra er
mjög flókið og vafasamt, það eiga þeir sameig-
inlegt. Þeir eru ennfremur líkir að því leyti að
eins og skrímslin virðast gjörðir þeirra fyrst og
fremst eigingjarnar. Loki bæði hjálpar ásum og