Tímarit Máls og menningar - 01.05.2004, Blaðsíða 115

Bókmenntir
gera hann að ögn lífvænlegri stað - að öðrum kosti væru þau mannfólkinu næsta lít-
ils virði. Og hann stóð fast við sannfæringu sína og lét sig það engu varða að hann átti
fáa skoðanabræður og einangraðist þannig enn frekar. (30)
Kristmann var einmana í stétt íslenskra rithöfunda og í bókinni eru ástæður þess
skýrðar þegar menningarpáfinn Kristinn E. Andrésson heimsækir hann til
Hveragerðis á stríðsárunum. Kristinn birtist eins og freistarinn í eyðimörkinni
og býður Kristmanni vinsældir og virðingu ef hann aðeins gerist kommúnisti.
Orð hans eru illa dulbúin hótun og hafa inntakið „ef þú ert ekki með okkur, þá
ertu á móti“ - og hann gengur svo langt að spá fýrir um frekari ofsóknir á
hendur Kristmanni og einsemdina sem hann á vísa. Að það yrðu „óðir kutar á
lofti hvenær sem bækur hans bæri á góma eða nafn hans heyrðist nefnt“ og þá
yrði hann því vísast fegnastur að „mega bara gleymast og daga uppi í Hveragerði
einn og yfirgefinn.“ (103-104)
f sögunni neitar Kristmann freistaranum og í staðinn þarf hann að þola að
illspár hans rætist. - Einsemdin fylgir honum, svo og ofsóknir sem stundum eru
með miklum ólíkindum. Gerð eru hróp að honum á götum úti, hann er púaður
niður úr ræðustólum og setið er um heimili hans. Eftir að hann er flæmdur úr
Reykjavík er hann heimsóttur um miðjar nætur alla leið til Hveragerðis, þar sem
drukkinn skríll ræðst inn til hans, fremur spellvirki og eys yfir hann svívirð-
ingum. Honum er jafnvel gert að yfirgefa hús vina sinna í Reykjavík þar sem
hann er í heimsókn, af ótta heimilisfólks við þá sem eru á eftir honum.
Frásagnir af réttarhöldunum varpa nokkru ljósi á pólitíkina í íslensku menn-
ingarlífi á þeim árum, en skoðast þó alfarið með augum Kristmanns. Honum
finnst fátt hafa breyst síðan á íjórða og fimmta áratugnum þegar hann „stóð
löngum allfáliðaður gegn þeim breiða skara bókmenntafólks sem sýndi hvað
mesta auðsveipni gagnvart Moskvuvaldinu“ (17) og upplifir sig ennþá sem
„höfuðóvininn“ sem unga bókmenntafólkið fylki sér á móti, jafnt og þeir sem
eldri eru.
Kristmann vegur og metur aðstæður, réttlætir og útskýrir sinn málstað en for-
dæmir þá sem hann telur til óvildarmanna sinna og gerist þá nokkuð óvæginn í
dómum. Til persónueinkenna Thors Vilhjálmssonar er t.a.m. nefnt „skefjalaus
hroki og óbilgirni“ (19), talað um það sem sagt er við réttarhöldin en ekki
þjónar málstað Kristmanns sem „eintóman lygaþvætting sem enginn fótur er
fýrir“ (13) og fullyrt að vinstrisinnaðir menntamenn og rithöfundar „vilji einir
ráða öllu“ sem lýtur að bókmenntalegu uppeldi æskulýðs í landinu. (22).
Borgir og eyðimerkur er nokkurs konar síðbúin málsvörn Kristmanns Guð-
mundssonar og vekur sannanlega til umhugsunar um að flest mál eiga sér fleiri
en eina hlið. Sigurjón Magnússon bregður upp mynd af Kristmanni sem of-
sóttum manni á tímum þegar menningarlífið einkenndist af pólitískum dilka-
drætti. Sagt er ffá vonbrigðum hans og særðu stolti, einsemd hans og ráðaleysi
við erfiðar aðstæður.
Höfundur nálgast viðfangsefni sitt af alúð og bókin ber það með sér að hann
hefur setið lengi við fágun textans. Á köflum er málfarið svo ofurvandað að örlar
TMM 2004 • 2
113