Tímarit Máls og menningar - 01.09.2005, Síða 96

Bókmenntir
Einar Már Jónsson
Á börmum hyldýpisgjár
Gunnar Karlsson: Goðamenning. Staða og áhrif goðorðsmanna í þjóðveldi íslendinga.
Heimskringla 2004.
Um það verður ekki deilt að rit Gunnars Karlssonar, Goðamenning. Staða og
áhrif goðorðsmanna íþjóðveldi íslendinga, er mikil og voldug summa í latneskri
miðaldamerkingu þess orðs. Þar reynir höfundur að gera sem fullkomnust skil
á því, hvað hin séríslenska valdastétt goða var í rauninni á þjóðveldistímanum,
hver var fjöldi goðorðsmanna, réttarstaða þeirra og hlutverk í þjóðfélagi og
sögu þjóðveldisins, og hver voru tengsl þeirra við menningu og bókmenntir
íslendinga. I leiðinni fjallar hann ítarlega um fornar heimildir og gildi þeirra
og rekur jafnvel goðorðsmenn og goðaættir mann fram af manni í einstökum
goðorðum, eftir því sem heimildir leyfa.
Þetta er staðgóð lesning þótt ekki verði sagt að hún sé alltaf auðveld, og
vitanlega er hún harla gagnleg til aukinnar þekkingar og sögu og menningu
íslendinga á miðöldum. En svo vill til að hún hlýtur einnig, eðlis síns vegna,
að vera innlegg í umræður og deilur sem hafa geisað nokkuð hátt undanfarin
ár, þótt ekki verði sagt að deiluaðilar hvor um sig séu jafnhávaðasamir eða fyr-
irferðarmiklir á því málþingi.
Umræðan snýst um það hver hafi í rauninni verið staða íslenskrar miðalda-
menningar: var hún síðasta og skrautlegasta blómaskeið forngermanskrar
menningar, sem hafði varðveist í einangrun úti á hjara veraldar, og kannski
einnig harla frumlegt sköpunarverk byggt á slíkum grundvelli, eða var hún
fyrst og fremst angi út úr vestur-evrópskri menningu samtímans, þ.e.a.s. tólftu
og þrettándu aldar, í nánum tengslum við latneskan menningargrundvöll þess
tíma, svo og samtímabókmenntir á forn-frönsku og latínu?
Lengi vel var það fyrri kenningin sem hafði byr í seglin. Voru miklar
rannsóknir gerðar á þeim grundvelli og voldug fræðirit saman sett. Síðan
urðu merkileg straumhvörf sem ættu í rauninni að vera gagnlegt viðfangs-
efni fyrir fræðimenn: Þá vísuðu menn eldri fræðimönnum að verulegu
leyti á bug á þeim forsendum að þeir hefðu byggt rannsóknir sínar og störf
á rómantískum goðsögnum sem enginn fótur væri fyrir. Þeir hefðu van-
rækt með öllu að athuga samhengi íslenskrar menningar við erlendan sam-
tíma, og - það sem var kórónan á skömminni - þeir hefðu verið „þjóðern-
issinnar', en ásökun um slíkt er nú að breyttu breytanda nokkuð svipað og
ásökun um galdra á blómaskeiði Þorleifs vinar vors Kortssonar. Eftir þau
straumhvörf gilti það eitt - sem eldri fræðimenn höfðu þó ekki með öllu
vanrækt - að fara með loganda ljósi yfir íslenskar miðaldabókmenntir og
finna þar meira eða minna faldar tilvísanir í biblíuna, áhrif frá latneskum
spakmælum sem höfð voru til kennslu í samtímaskólum erlendis, bergmál
94
TMM 2005 • 3