Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2019, Blaðsíða 89

Því er mikilvægt að horft sé til þeirra beggja þegar verið er að
skoða verndandi þætti ásamt gengi í skóla og andlegri og lík-
amlegri líðan. Sjálfsvirðing (e. self-esteem) einstaklings, sem
er sá þáttur sjálfsmyndar sem oftast er mældur, er með já -
kvæða fylgni við jákvæðar hugmyndir hans um líkama sinn
(Martín-albo o.fl., 2007). auk þess eru unglingar með sterka
sjálfsmynd líklegri en aðrir til að telja líkamlega og andlega
heilsu sína góða (Vigdís hrönn Viggósdóttir og guðrún krist-
jánsdóttir, 2016). Þá er einnig jákvæð fylgni á milli sjálfs-
myndar og almennrar heilsu (Moksnes o.fl., 2016) og góðs
gengis í skóla (Dudovitz o.fl., 2017). Sjálfstrú er mikilvægur
þáttur í því hvernig einstaklingur tekst á við lífið en þeir sem
eru með mikla sjálfstrú eiga auðveldara með að takast á við
erfið verkefni á farsælan hátt (Bandura, 1993). rannsóknir
benda til þess að einstaklingum með mikla sjálfstrú gangi
betur í skóla og séu ólíklegri til að stunda áhættuhegðun en
þeir sem hafa litla sjálfstrú (Chapman o.fl., 2011; Mcgeown
o.fl., 2014; Prince-Embury, 2015) og að gott gengi í skóla sé
verndandi þáttur gegn andlegri vanlíðan líkt og þunglyndi
(Langille o.fl., 2012; Oberle o.fl., 2011). Þá getur gott gengi í
skóla einnig aukið sjálfstrú einstaklingsins (Butz og usher,
2015, Deković, 1999).
undir hugsmíðina áhættuþættir falla oft þættir sem eru
andstæða þeirra sem falla undir verndandi þætti. Þannig getur
veik sjálfsmynd og lítil sjálfstrú haft gagnstæð áhrif við sterka
sjálfsmynd og mikla sjálfstrú. fram hefur komið í rannsóknum
að veik sjálfsmynd tengist verri andlegri líðan (Carbonell o.fl.,
2002; Deković, 1999; Moksnes o.fl., 2016) og að þeir sem eru
með litla sjálfstrú eru líklegri til að vera þunglyndir og finna
frekar fyrir kvíða en þeir sem eru með mikla sjálfstrú (Band-
ura, 1993). Þá má einnig sjá að unglingum sem gengur verr í
skóla eru líklegri til að stunda áhættuhegðun eins og áfengis-
drykkju heldur en þeim sem gengur vel (Donath o.fl., 2012)
en andleg vanlíðan tengist einnig aukinni áfengisdrykkju
(Cairns o.fl., 2014).
klíníska skimunartækið hEiLung var þróað til þess að
greina og meta verndandi þætti en jafnframt áhættuþætti/
áhættuhegðun í lífi unglinga með það að markmiði að stuðla
að heilbrigði þeirra (Sóley S. Bender, 2019). klínísk skimun-
artæki eru að jafnaði hugsuð til að safna miklum upplýsingum
á stuttum tíma og þau geta nýst vel í starfi skólahjúkrunar -
fræðinga (Brynja Örlygsdóttir o.fl., 2016). rannsóknir benda
til þess að heilbrigðisstarfsmenn veigri sér við að ræða um
erfið mál, líkt og áhættuhegðun og líðan unglinga (Salerno,
2008), og því er mikilvægt að þeir hafi tæki sem auðveldar það
ferli. jafnframt er mikilvægt að skólahjúkrunarfræðingar öðlist
heildræna sýn á heilbrigði unglinga.
Megintilgangur þessarar rannsóknar var að forprófa klín-
íska skimunartækið hEiLung með tilliti til áreiðanleika og
réttmætis en einnig til að skoða hagnýtingu þess. Lagðar voru
til grundvallar tvær rannsóknarspurningar: Er klíníska skim-
unartækið hEiLung áreiðanlegt og réttmætt? hvernig nýtist
klíníska skimunartækið hEiLung við mat á heilbrigði ung-
linga?
Aðferð
rannsóknin fól í sér forprófun (e. pilot test) til að meta áreiðan -
leika og réttmæti klíníska skimunartækisins hEiLung. auk
þess voru hálfstöðluð viðtöl við skóla hjúkrunar fræð ing tekin
til þess að meta hagnýtt gildi skimunartækisins.
Þátttakendur
Stuðst var við tilgangsúrtak (e. purposive sample). Í þessari
rannsókn voru þátttakendur valdir út frá því að þeir voru nem-
endur í framhaldsskóla og leituðu til skólahjúkrunarfræðings
til heilsueflingar. fyrirhugað var að fá um 80 þátttakendur.
Skimunartækið HEILUNG
fjallað er um þróun skimunartækisins hEiLung í grein Sól -
eyjar S. Bender (2019) og er vísað í þá grein til frekari upp -
lýsingar. hEiLung er ætlað að skima eftir verndandi þáttum
og áhættuþáttum/áhættuhegðun. alls voru 34 spurningar í
skimunartækinu sem komu inn á margvíslega þætti er varða
heilbrigði unglinga: líkamlega, andlega, félagslega, kynheil-
brigðislega og lífsstílslega þætti. Til að kanna bakgrunn nem-
enda voru þeir spurðir um aldur (hlutfallskvarði) og kyn (tví-
kosta flokkunarkvarði). Spurt var um gengi í skóla (fimm
punkta Likert-kvarði). Einnig voru nemendur spurðir hvernig
þeir teldu andlega og líkamlega heilsu sína vera (fjögurra
punkta Likert-kvarði). Sjö atriði mældu verndandi þætti (fimm
punkta Likert-kvarði) og 22 atriði mældu áhættuþætti/áhættu-
hegðun (tvíkosta flokkunarkvarði). fyrir verndandi þætti var
lægst hægt að fá 7 stig og hæst 35; fleiri stig bentu til fleiri vernd-
andi þátta. fyrir áhættuþætti/áhættuhegðun var hægt að fá 0 til
22 stig þar sem fleiri stig gáfu til kynna meiri áhættu. Skimun-
artækið hEiLung var alls tvær blaðsíður og sett upp á þann
hátt að auðvelt væri fyrir skólahjúkrunarfræðing að lesa úr því.
Framkvæmd
Vísindanefnd heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins og háskóla
Íslands gaf leyfi fyrir rannsókninni og var hún tilkynnt til Per-
sónuverndar nr. S7560/2015. Leyfi voru einnig fengin hjá
rektor viðkomandi framhaldsskóla, yfirhjúkrunarfræðingi á
heilsugæslu Miðbæjar, skólahjúkrunarfræðingi, nemendum
18 ára og eldri og forráðamönnum nemenda yngri en 18 ára.
Sett var það skilyrði að skólahjúkrunarfræðingur væri í að
minnsta kosti 50% stöðu til þess að rannsókn gæti farið fram
í viðkomandi skóla. aðeins einn skóli uppfyllti það skilyrði.
Vorið 2016 voru um 850 nemendur á fjórum skólaárum í þeim
framhaldsskóla.
Áður en skimunartækið hEiLung var lagt fyrir nemanda
fékk hann upplýsingablað um rannsóknina og hún útskýrð
fyrir honum. Ef nemandi var 18 ára eða eldri var óskað eftir
undirrituðu samþykki hans fyrir þátttöku í rannsókninni. Ef
hann var yngri en 18 ára gat hann ákveðið hvort hann svaraði
skimunartækinu en gagnagreining var háð samþykki forráða -
manns. haft var samband við 29 forráðamenn; 15 samþykktu
þátttöku í gegnum tölvupóst en hringt var í hina 14 til þess að
ritrýnd grein scientific paper
tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 95. árg. 2019 89