Skessuhorn - 18.12.2019, Blaðsíða 91

MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 2019 91
,,Hvenær drepur maður mann og
hvenær drepur maður ekki mann,“
leggur Halldór Kiljan í munn Jóni
Hreggviðssyni. Hvað er skáldskap-
ur og hvað er ekki skáldskapur? Er
allt skáldskapur sem er stuðlað (sbr.
Æri Tobbi)? Eða er allt skáldskap-
ur sem höfundurinn ákveður að sé
það (sbr. sum órímuð ljóð samtím-
ans)? Hver hefur vald til að dæma
þar um? Trúlega allt frá því að
menn fóru að raða saman orðum
eftir ákveðnum reglum hafa verið til
menn sem hafa ort nokkuð á skjön
við hefðina og svo undarlegt sem
það er hefur kveðskapur þeirra oft
geymst ekki síður en sá hefðbundni
á vörum manna.
Sigurður Jónsson fæddist á Hall-
kelsstöðum í Hvítársíðu 9. septem-
ber 1859 og andaðist í Hólakoti,
húsbýli frá Signýjarstöðum, 19.
júlí 1932. Voru foreldrar hans Jón
Þorleifsson og Sigríður Jónsdóttir
komin þá að Hallkelsstöðum norð-
an úr Miðfirði en bæði ættuð héð-
an úr héraði. Nokkuð er fjallað um
þau í Borgfirskri Blöndu 3. bindi og
vísast til þess þar ef einhvern lang-
ar að fræðast meira um þau. Sig-
urður sem lengst var þekktur undir
nafninu Siggi Ha var uppalinn ým-
ist heima í Hólakoti eða sem sveit-
ar- eða tökubarn eða niðursetn-
ingur sem þótti ekki sæmdarheiti á
þeim árum og vafalaust hefur hlýja
verið við neglur skorin í uppeldinu.
Ungur að árum varð Sigurður fyr-
ir því að heyrn hans bilaði. Þó ekki
meira en svo að vandræðalítið var
að tala við hann en þurfti samt að
brýna röddina nokkuð. Hvað sem
öðru líður náði Siggi því að verða
fullgildur vinnumaður og meðal
annars hjá séra Guðmundi í Reyk-
holti, séra Magnúsi á Gilsbakka og
á Húsafelli sem bendir til þess að
hann hafi verið talinn þokkalega
vinnandi á sína vísu. Líklega var
hann lengst hjá Jóni Magnússyni
í Stóra Ási. Þó var lunderni hans
svo háttað að helst þurfti hann að
vera nokkuð sjálfráður um sín verk
og þoldi ekki vel gagnrýni frekar
en ýmsir stjórnmálamenn og stór-
höfðingjar nútímans. Siggi taldi sig
sjálfur til skálda og ekki þeirra lak-
ari enda taldi hann faðerni sitt ekki
með sama hætti og kirkjubækurn-
ar: ,,Bólu Hjálmar kom í Krókinn
þegar mamma var þar,“ og þar með
var faðernið augljóst og þurfti ekki
fleiri sannana við. Hvað sem annars
má um Sigga segja var hann skepn-
umaður og skepnuvinur. Góður
fjárhirðir á þeirra tíma vísu. Fóðr-
aði vel án þess að eyða miklum heyj-
um. Einhvern tímann orti hann um
eina af ánum sínum og er þó sú vísa
rétt kveðin sem er meira en hægt er
að segja um megnið af hans kveð-
skap:
Ein er gömul ærin mín
er hún blökk um nárana,
á henn stendur áttin sín
út úr hverju háranna.
Á þessum tímum var það alltítt að
bændur áttu í einhverjum viðskipt-
um sín í milli og voru þá einhverjar
skepnur algengur gjaldmiðill. Eitt
sinn eftir að Siggi er orðinn ein-
setumaður í Hólakoti kom að vor-
lagi kind með marki nágrannabónd-
ans sem hafði verið látin í einhverj-
um viðskiptum á einn Krókbæjanna
sem voru margar orðlagðar fjár-
jarðir. Eitthvað lenti Siggi í snún-
ingum við þessa skepnu ásamt ung-
lingsstelpu úr nágrenninu og hrökk
þá útúr honum að hann væri ekk-
ert viss um að kjötið á þessum til-
tekna bæ væri betra en annars stað-
ar á vorin þó það væri það kannske
á haustin.
Siggi var talinn allgóður hesta-
maður og átti oft góð hross þó
kannske væru ekki héraðsfræg-
ir gæðingar. Þar á meðal átti hann
hryssu eina jarpa að lit sem hann
renndi oft á skeiði. Sökum gæða
hennar varð honum einhvern tím-
ann að orði: ,,Nú væri gaman að
eiga góða konu undir þá jörpu.”
Eitt sinn að vorlagi var hann að
temja moldóttan fola sem hann átti.
Í þeirri för hitti hann nágranna sinn
sem spurði hvort folinn væri ekki
orðinn fjögra vetra? ,,Nei” svaraði
Siggi ,,Hann er ekki fjögra vetra.
Hann er ekki fjögra vetra fyrr en 17
vikur af sumri”.
Einn vetur að minnsta kosti var
Siggi vetrarmaður hjá séra Magn-
úsi Andréssyni á Gilsbakka og orti
þá um reiðhest húsbóndans:
Skjóttan veit ég hér eitt dýraljónið
sem ber af öðrum jórum.
Flugvakur hann fer um grund
skyrpir mold og grjóti stóru.
Þægur, lipur þrek hann ber
það ég heyri lesið.
Jarpskjóttur á lit hann er
ættaður frá Eyjólfi.
Ein hestavísa enn að minnsta
kosti mun til eftir Sigga en vissara
mun honum hafa þótt að taka það
fram:
Rekur hann við á rúnaspjald.
Ristir á gaddinn heljar. „Þetta er
hestavísa“.
Um tíma var Sigurður fjósamað-
ur í Reykholti hjá séra Guðmundi
og lagfærði fjósastéttina meðal ann-
ars. Að því verki loknu fæddist þessi
vísa:
Stúlkurnar á stéttinni
stikla út í fjósið
eftir Sigurð útbúin
-ætli hann fái hrósið.
Ófeiminn var Siggi að segja mein-
ingu sína hver sem í hlut átti og orti
um húsbónda sinn:
Það er ljótur ósiður
eftir kristnum lögum
að hann séra Guðmundur
lætur binda hey á sunnudögum.
Þegar Siggi var í Reykholti var
þar ráðsmaður Eggert Jónsson frá
Ausu, síðar á Rauðsgili, og þótti
Sigga hann bera óþarflega mik-
ið í prestinn kvartanir um stráka-
pör prestssonanna og virðist Siggi
því hafa haft fullan skilning á því að
strákar eru alltaf strákar:
Eggert þar frá Ausu var
eftirhermukráka
margt óþarft í milli bar
með ósiði stráka.
Annars minnist hann veru sinnar
í Reykholti á þessa leið:
Í Reykholti í Reykholtsdal
reyndi ég að vera,
fannst það á við feitan hval
fólk vildi ei mig þéra.
Þó Siggi væri alinn upp við harð-
rétti og vafalaust takmarkaða hlýju
tókst honum að verða þokkalega
stautlæs að minnsta kosti á prent
og glögga skrift og var frekar bók-
hnýsinn. Stálminnugur mun hann
líka hafa verið og jafnvel á það sem
sómakærir menn kærðu sig ekk-
ert um að munað væri. Töluverð-
ur orðhákur líka ef honum mislík-
aði sem vel gat skeð en jafnframt
þakklátur og tryggur þeim sem viku
hlýlega að honum. Eitt sinn með-
an Siggi var í Stóra Ási hafði hann
komið að Giljum og kom þaðan
með eftirfarandi skilaboð:
Jóhannes bóndi Giljum á
sem Odds býr undir hnjúki
hann hreppstjórann í Ási sér vinnu-
mann í skóg bað ljá
sá maurapúki.
Ekki þótti honum heldur bú-
mannlegt ef eldiviður entist ekki
sem skyldi:
Giljabóndinn greinir frá í Góulokin
orðinn sé hann eldiviðarlaus.
Geti ekki soðið ofan í sig.
Eins og glöggir sjá fylgja vísur
Sigga ekki endilega ströngum brag-
reglum og er það trúlega ástæða
þess að þær vildu oft breytast örlítið
í meðförum milli manna. Gjarnan
mun hafa fylgt næstu vísu þessi at-
hugasemd: ,,Við hjálpum hvor öðr-
um við Haukur.“ (Haukur Eyjólfs-
son frá Hofsstöðum, prýðilega hag-
mæltur maður):
Ásgrímur og andskotinn
ættu að vera saman
held ég af því heimurinn
hafa mundi gaman.
Og sjálfum sér lýsir hann á þenn-
an veg:
Sigurður í Hólakoti mælir vel og er nú
fróður,
hagkveðningur landasjóður.
Hann er kvenfólkinu góður.
Ekki er mikið vitað um ásta-
mál Sigga nema aldrei lék grunur
á að þau hafi borið ávöxt. Friðrika
Sveinsdóttir var vinnukona á Stein-
dórsstöðum, kölluð Frikka og til
hennar mun eftirfarandi:
Allra handa ljóðasmíð
auðs og landa virði
er sú banda komin fríð
austan úr Landafirði.
Þegar Siggi leyfði vildarvinum
sínum að heyra bætti hann gjarn-
an við til skýringar: ,,Þeir segjast
vera hættir að skilja mig núna, - ég
sé orðinn þungskilinn eins og Ein-
ar Ben“.
Ekki er heldur sá tónn í honum að
hann láti aðra segja sér fyrir verkum
þegar hann yrkir:
Hólakotið heldur snoturt býli.
Frikku tek ég víst til mín
og spyr oddvitann ekkert að því.
Og síðan þessi:
Hólakot er heljarjörð
hana kaupir Siggi.
Allar hennar brekkur og börð
heyja Frikka og Siggi.
Þegar ég fór að grúska í kveðskap
Sigga kom það mér mest á óvart
að hann virðist hafa lagt í að yrkja
Landafræði hvort sem hann hef-
ur haft landafræðibók til stuðnings
eða hvernig hann hefur gert sér þá
heimsmynd sem til þurfti hvern-
ig eitt land fellur að öðru. Heyrt
hef ég nefnda tvo menn sem kunnu
nokkuð úr þessum fræðum. Ingvar
Magnússon heitinn á Hofsstöðum
og Jón heitinn Ingólfsson á Breiða-
bólsstað. Það litla sem ég hef getað
grafið upp er þetta:
Suður af Júða (Júda) liggur land
Ljónafjöllum undir
Þar hefur staðið óbrotið stjórnarstand
nú um þessar mundir.
Næstu línur virðast líka vera úr
þessum brag en þá vantar hvaða
land er átt við:
Í þessu landi leggst þjóðinni margt til
ágæti
en verst er óstjórnarstandið
það stendur allt á veikum fæti.
Svo er auðvitað spurning hvort
næstu línur eru úr þessum ljóða-
bálki eða hvort hér er á ferð sér-
tæk lýsing á okkur Íslendingum eða
jafnvel sígildur kveðskapur um rík-
isstjórnina:
Efni skal inna:
Í þessu landi má ráðleysingja finna.
Sigurður hafði nokkuð sérstakt
göngulag og lyftist mjög mikið í
hverju skrefi þannig að sást ofan á
hann skjóta upp kolli nokkru eftir
að samferðamenn hans voru komn-
ir í hvarf. Þrátt fyrir þessar æfingar
var hann allröskur göngumaður og
orti um sjálfan sig:
Ég geng fjall sem jafnsléttu
uppá fjallið háa.
Hraustur kall og harðfengur
hettuskalli Sigurður.
Í smalamennsku gengu þeir
nafnar hann og Sigurður Snorrason
upp Bæjarfellið á Húsafelli og þá
kastaði Siggi fram þessu afbrigði:
Göngum fjalls um jafnsléttu
uppá fjallið háa.
Hraustir karlar harðfengir
hettuskallar Sigurðir.
Aðspurður hvort þetta væri ekki
afbökun á gamalli vísu svarði hann;
„Nei þær eru margar líkar hjá mér“.
Þegar unnið var við fyrstu Kljáfoss-
brúna kom Siggi að því starfi og ók
meðal annars hjólbörum við steypu-
vinnu. Vildi hann þá að meira til-
lit væri tekið til sín en annarra þar
sem hann væri með bestu börurn-
ar. Gjarnan urðu Sigurði líka ljóð á
munni þegar hann frétti af nýjum
trúlofunum samanber þessa:
Sigurður á Kolsstöðum er í góðu
standi.
Ætlar að giftast Kristínu
og ganga í hjónabandið.
Og þá var ekki síður ástæða til
yrkinga ef fréttist um eitthvert
ósamkomulag nýgiftra hjóna. (Og
flámæli var ekkert séraustfirskt fyr-
irbrigði):
Er nú komið slet
á hjónabandið nýja
efni það ég flet
á Úlfsstaðina.
Eftir að Siggi var orðinn einsetu-
maður í Hólakoti urðu ýmsir til að
víkja góðu að honum bæði með mat
og öðru. Þar á meðal var Þuríður
Ólafsdóttir húsfreyja á Þorgauts-
stöðum:
Þorgautsstaða Þuríður
hér af flestum ber
fríð með kosti besta.
Alltaf hún í öllu er mér
eins og móðir besta.
Ætli við ljúkum svo ekki þess-
um þætti með vísu sem var eign-
uð Hauki Eyjólfssyni á Hofsstöð-
um þegar fréttist að Nikulás í Auga-
stöðum ætlaði að senda Sigga í leit
fyrir sig. Kannske er hún meira í ætt
við það viðhorf sem Siggi mátti þola
lengst af ævi sinnar. Þó virðist mér
af því sem ég hef kynnt mér að flest-
um hafi verið hlýtt til hans:
Ætlar að senda oddvitinn
upp í fjallasalinn
heyrnarlausan húskarl sinn
haltan, blindan, galinn.
Helstu heimildir:
Borgfirsk Blanda 3. bindi. Þórður Krist-
leifsson
Samantekt eftir Andrés Eyjólfsson
Kveðskapur eftir Sigga Ha - handrit
Magnús Kolbeinsson
Siggi Ha Eftir Guðmund Frímann úr
Hjartaásnum, janúar 1956
Munnlegar heimildir úr ýmsum áttum.
Með þökk fyrir lesturinn og góð-
um óskum um gleðileg jól og far-
sælt komandi ár.
Dagbjartur Dagbjartsson
Hrísum, 320 Reykholt
S 435 1189 og 849 2715
dd@simnet.is
Vísnahorn
Er nú komið slet - á hjónabandið nýja!
Kvæðamannsins Sigga Ha í Hólakoti minnst
Siggi Ha í Hólakoti í miðið ásamt tveimur sveitungum sínum úr Hálsasveit. Til
vinstri er Þorsteinn Jónsson á Úlfsstöðum en til hægri er Jón Helgason skáld frá
Rauðsgili. Ljósm. í eigu Safnahússins í Borgarnesi. Ljósmyndari óþekktur.