Þjóðmál - 01.03.2020, Side 53

ÞJÓÐMÁL Vor 2020 51
Tjáningarfrelsi er forsenda lýðræðis
Lýðræðislegar kosningar eru samkvæmt
þessu leið kjósenda til að lýsa afstöðu sinni til
þess hvernig haldið skuli um stjórnartaumana.
Þetta geta menn ekki gert án þess að nota
vitsmuni sína. Í því samhengi þjóna hugsunar-
frelsi og tjáningarfrelsi algjöru lykilhlutverki.5
Ef menn geta fallist á að lýðræðið byggi á því
að frambjóðendur setji fram hugmyndir sínar
og höfði til hyggjuvits kjósenda (fremur en
tilfinninga) blasir jafnframt við að lýðræðið er
háð því að menntun, kennsla og fræðistörf
þjóni öllum almenningi, enda er það forsenda
þess að lýðræðið virki sem skyldi, sem brjóst-
vörn gagnvart fávísi, ofstæki, ofbeldi, kúgun
og harðstjórn. Ef okkur á að takast að beina
stjórn landsins í góðan farveg þurfum við að
geta tjáð okkur, hlustað, skilið og dregið sjálf-
stæðar ályktanir. Þær ályktanir verða að
byggjast á traustum grunni, þar sem kjósendur
geta greint á milli sannleiks og blekkingar.
Þrígreining ríkisvaldsins byggir á lýðræðislegri
undirstöðu og miðar að því að hamla gegn
ofríki og misbeitingu valds. Í því felst að
handhafar ríkisvalds gangi ekki, í embættis-
færslu sinni, út fyrir þau mörk sem stjórnar-
skráin setur þeim.6 Hinn lýðræðislegi grunnur
gerir að verkum að löggjafarþing fullvalda
þjóðar gegnir algjöru lykilhlutverki í stjórn-
skipun okkar. Alþingi er leiðandi og stefnu-
markandi stofnun. Hlutverk þingsins er
að setja lög sem ráðherrar framkvæma og
dómarar dæma eftir. Af þessu er augljóst
að stjórnskipun okkar byggir á þeirri skýru
undirstöðu að kjörnir fulltrúar almennings,
sem þegið hafa umboð sitt í lýðræðislegum
kosningum, stýri málum í samræmi við vilja
kjósenda og svari til ábyrgðar fyrir embættis-
verk sín gagnvart kjósendum.
Til áminningar skal áréttað að 1. gr. stjórnar-
skrárinnar er afdráttarlaus um þann
lýðræðislega grundvöll sem ríkisvaldið
hvílir á: „Ísland er lýðveldi með þingbundinni
stjórn.“ Í þessu felst að ráðherrar sem boðið
hafa fram krafta sína í þágu kjósenda svara til
pólitískrar og lýðræðislegrar ábyrgðar fyrir
störf sín og þurfa að hverfa úr embætti missi
þeir stuðning þingsins.7 Þannig geymir
upphafsákvæði stjórnarskrárinnar skýr
fyrirmæli um ábyrgð og störf ráðherra, sem
sérhver íslenskur dómari þekkir vel, hafandi
unnið eið að stjórnarskránni. Inntak þeirrar
greinar sem hér birtist lýtur að því hvort rétt
sé og viðunandi að dómarar við erlenda
dómstóla og embættismenn sem starfa við
yfirþjóðlegar stofnanir, sem ekki hafa unnið
neinn sambærilegan eið að íslenskri stjórnar-
skrá, geti gripið inn í íslensk stjórnarmálefni
með beinum hætti. Greinin er rituð til að
hvetja lesendur til vakandi meðvitundar um
stöðu lýðveldisins í framangreindu samhengi,
sem og innan yfirþjóðlegs stofnanaumhverfis
EES samningsins, sem nú verður nánar vikið
að.
Kjörnir fulltrúar eða tæknimenn?
Iðnvædd samfélög nútímans eru tæknivæddari
en samfélög fyrri tíma. Slíkt kallar á margs
konar reglur um tæknilegar útfærslur og
tæknilega framkvæmd. Sjálfsagt er að sér-
fræðingar með vit á tækniatriðum komi að
samningu slíkra reglna. Þannig má t.d. eftir-
láta sérfræðingum að ákvarða hagkvæmustu
flutningsleiðir rafmagns og straumstyrk.
Öðru máli gildir hins vegar um stefnumörkun
á sviði raforkumála, t.d. hvað varðar félags-
lega þætti, byggðasjónarmið, öryggisþætti,
hagnaðarsjónarmið o.fl. Með fullri virðingu
fyrir tæknimönnum, sérfræðingum og
embættismönnum getur það ekki verið þeirra
hlutverk að semja lög og marka samfélaginu
pólitíska og siðræna stefnu. Stóru málin á nú
sem fyrr að taka til almennrar umræðu og
lýðræðislegrar ákvarðanatöku.
Undirritaður blandaði sér í umræðu um
þriðja orkupakkann (O3) með vísan til þess
að málið væri af þeirri stærðargráðu að það
bæri að útkljá samkvæmt reglum íslenskrar
stjórnskipunar um lýðræði, þingræði, hand-
höfn lagasetningarvalds og ábyrgð kjörinna
fulltrúa gagnvart íslenskum kjósendum.
Stjórnarskrárákvæði marka grundvöll
samfélags okkar og skilgreina hvernig stjórn
landsins skuli vera háttað.