Þjóðmál - 01.03.2020, Qupperneq 55

ÞJÓÐMÁL Vor 2020 53
Lýðræðið setur dómstólunum skorður
Í stjórnskipulegu tilliti er Alþingi í yfirburða-
stöðu gagnvart handhöfum dóms- og
framkvæmdarvalds. Stjórnskipun Íslands
reisir því háar skorður gegn því að dómstólar
eða embættismenn seilist inn á svið Alþingis
með viðleitni í þá átt að marka stjórnarstefnu
eða taka stjórn ríkisins í sínar hendur. Aukin
áhersla á meginreglur réttarríkisins hefur
óhjákvæmilega gert að verkum að dómstólar
gegna nú stærra hlutverki við mótun réttarins
en áður.14 Megindrættir stjórnskipunar okkar
um verksvið og valdmörk handhafa ríkisvalds
standa þó enn óhaggaðir og má í því sam-
hengi árétta að öfugt við margar nágranna-
þjóðir okkar hafa íslenskir kjósendur aldrei
formlega samþykkt fullveldisskerðingu sam-
hliða þátttöku í alþjóðlegu samstarfi. Í hinu
lýðræðislega samhengi má ekki gera lítið úr
þessu atriði og frammi fyrir áhrifum erlends
réttar á íslenskan rétt og réttarframkvæmd
getur engin bannhelgi hvílt yfir því að rætt sé
með opinskáum hætti um þann þrýsting sem
íslensk lagasetning og lagaframkvæmd sætir
nú erlendis frá á fyrrgreindum grunni.15
Dómarar njóta málfrelsis á almennum vett-
vangi eins og aðrir borgarar, en undirritaður
sætti þó umtalsverðri gagnrýni fyrir tjáningu
sína um innleiðingu þriðja orkupakka ESB í
íslenskan rétt.16 Í því samhengi skal áréttað
að tjáning undirritaðs var sett fram á almennu
samhengi sem persónubundið innlegg í
málefnalega umræðu um fullveldi Íslands
og stjórnskipulegt hlutverk Alþingis.17 Þetta
er nefnt hér til að undirstrika að mikilvægur
greinarmunur er á frjálsri tjáningu dómara
sem einstaklinga annars vegar og hins vegar
því að dómarar noti dómsvald sitt í því skyni
að svipta lögmæta handhafa ríkisvalds stöðu
og áhrifum en setji dómstólinn í þeirra stað
sem leiðandi og stefnumarkandi í pólitískum
efnum. Verður nú nánar að þessu vikið út frá
umhugsunarverðu verklagi undirréttar
Mann réttindadómstóls Evrópu (MDE) í máli
Guðmundar Ástráðssonar gegn íslenska ríkinu,
en þegar þetta er ritað hefur málið verið flutt
að nýju og dómtekið hjá yfirrétti MDE.
Af nálægðarreglu íslensks (og evrópsks) réttar
leiðir að jafnvel þótt yfirréttur MDE telji sýnt
að dómsmálaráðherra hafi brotið lög í
að draganda umræddrar skipunar jafngildir
það ekki sjálfkrafa því að embættisskipunin
sem slík hafi verið ógild, enda hefur það
löngum verið viðurkennd meginregla íslensks
réttar að ólögmæti leiði ekki sjálfkrafa til
ógildis, sbr. dóm Hæstaréttar Íslands 24. maí
2018 í máli nr. 10/2018, þar sem komist var
að þeirri niðurstöðu að annmarkar á máls-
meðferð dómsmálaráðherra í aðdraganda
skipunar dómara við Landsrétt gætu í
heildar samhenginu ekki valdið því að
skipunin teldist fara í bága við lög, þannig
að Guðmundur Ástráðsson teldist ekki hafa
notið réttlátrar málsmeðferðar fyrir óháðum
og óhlutdrægum dómstóli, sbr. ákvæði 1. mgr.
70. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. og 1. málslið
1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu.
Hæstiréttur taldi að ótímabundin skipun
allra dómaranna fimmtán við Landsrétt hefði
orðið að veruleika við undirritun skipunar-
bréfa þeirra 8. júní 2017. Þau hefðu öll
fullnægt skilyrðum 2. mgr. 21. gr. laga nr.
50/2016 til að hljóta skipun í embætti og
hefðu frá þeim tíma notið þeirrar stöðu sam-
kvæmt 61. gr. stjórnarskrárinnar að þeim yrði
ekki vikið úr embætti nema með dómi. Frá
því skipun þeirra hefði tekið gildi hefðu þau
samkvæmt sama ákvæði stjórnarskrárinnar,
sbr. og 1 mgr. 43. gr. laga nr. 50/2016,
jafnframt borið þá höfuðskyldu að fara í
embætti sverkum sínum einungis eftir lögum.
Þeim hefði einnig verið áskilið með síðast-
nefndu lagaákvæði sjálfstæði í dómstörfum
en jafnframt lagt þar á herðar að leysa þau
á eigin ábyrgð og lúta í þeim efnum aldrei
boðvaldi annarra. Að þessu virtu taldi
Hæstiréttur að ekki væri næg ástæða til að
draga á réttmætan hátt í efa að Guðmundur
hefði fengið notið í Landsrétti réttlátrar
meðferðar máls síns fyrir óháðum og óhlut-
drægum dómendum. Kröfum Guðmundar
um ómerkingu dóms Landréttar og varakröfu
hans um sýknu var því hafnað og staðfesti
Hæstiréttur niðurstöðu Landsréttar um sak-
fellingu Guðmundar og ákvörðun refsingar