Þjóðmál - 01.03.2020, Síða 79

ÞJÓÐMÁL Vor 2020 77
Bylting Rawls
Þankagangur lærdómsmanna sem fjölluðu
um siðferði og réttlæti tók stakkaskiptum
eftir að bók Rawls kom út. Í kjölfarið breyttust
viðhorfin hjá stórum hluta almennings.
Vissulega urðu þessar breytingar af fleiri
ástæðum en þeirri einni að menn kynntust
hugsun Rawls. Til dæmis skýrast þær um
sumt af því að vinstrimenn gátu ekki len-
gur litið á Sovétríkin sem fyrirmynd. Einn
mikilvægasti vendipunkturinn var samt
bók Rawls. Þegar hún kom út hafði ekkert
rit af því tagi hlotið ámóta viðtökur. Eins og
Forrester rekur í þriðja kafla birtust innan
skamms umsagnir um bókina í sérfræðití-
maritum um heimspeki, stjórnmálafræði,
lögfræði, hagfræði, félags-fræði, sálfræði,
menntun, félagsráðgjöf, afbrotafræði og heil-
brigðismál sem og í margs konar fjölmiðlum
og New York Times útnefndi hana bók ársins.
Bók Rawls (1971) er um 600 blaðsíðna
rök semdafærsla fyrir einu svari við spurning-
unni um hvernig stjórnskipan og samfélags-
hættir þurfi að vera til að samfélagið sé
réttlátt. Hann kemur til móts við aldaranda
sem greindi milli staðreynda og gilda með
því að gefa sér aðeins forsendur um hagsmuni
sem allir menn hljóti að hafa óháð gildismati,
lundarfari og smekk. Hann reyndi að leiða
reglur réttlætisins af sannindum sem hafa
næstum því ekkert siðferðilegt innihald.
Þótt bók Rawls sé löng og rök hans flókin á
köflum er meginhugmynd hans samt bæði
einföld og sennileg. Hún er raunar keimlík
hugmynd sem kemur fyrir í Laxdæla sögu
þar sem Breiðfirðingi einum er lýst sem
ranglátum því hann vildi „bæði kjósa og
deila“ þegar aflahlut var skipt milli tveggja
fiskimanna. Af sögunni má ráða að það hafi
verið réttlætismál að sá sem deildi aflanum
yrði ekki fyrri til að kjósa sér hlut heldur yrði
að skipta fiskunum án þess að vita hvorn
hlutinn hann sjálfur fengi. Samkvæmt Rawls
er samfélagsskipan réttlát ef menn hljóta að
samþykkja hana þótt þeir viti ekki sitt eigið
hlutskipti: Hvort fjölskylda þeirra er rík eða
fátæk, hvort þeir eru karlar eða konur, með
John Rawls (1921–2002) var heimspekiprófessor í Harvard-
háskóla og höfundur bókarinnar Kenning um réttlæti (A
Theory of Justice). (Ljósm. Frederic Reglain/Gamma-Rapho
via Getty Images.)