Þjóðmál - 01.03.2020, Qupperneq 82

80 ÞJÓÐMÁL Vor 2020
Eins og frjálshyggjumennirnir Friedman og
Hayek tortryggði Rawls ríkisvaldið og vildi í
senn verja eignarétt og frelsi einstaklinganna
en jafnframt skapa stöðugleika með varanlegu
kerfi af reglum og stofnunum sem stjórnvöld
hrófluðu sem minnst við. En Rawls tók samt
um sumt mið af rökræðum sem áttu sér stað
innan breska Verkamannaflokksins og hallaði
sér í vaxandi mæli til vinstri eftir því sem
á ævina leið. Forrester segir frá því í sjötta
kafla að á efri árum hafi hann haft nokkrar
áhyggjur af að kenning sín væri helst til
hliðholl auðvaldinu. Það er þó álitamál hvort
Rawls þokaðist til vinstri eða hvort miðjan
færðist svo langt til hægri að hann endaði
vinstra megin við hana.
Eitt af því sem gerði Rawls að leiðtoga vinstri-
manna var að þau andmæli gegn kenningu
hans sem vöktu mesta athygli komu frá
heimspekingi sem hélt fram afar strangri
frjálshyggju. Sá hét Robert Nozick og ritaði
bókina Stjórnleysi, ríki og staðleysa (Anarchy,
State, and Utopia) sem út kom árið 1974 og
var svar við bók Rawls. Nozick (1974) taldi rétt
að hver maður ráðstafaði sjálfur aflafé sínu
og mælti gegn því að ríkisvaldið gerði neitt
til að jafna kjör borgaranna. Það skyldi aðeins
verja eignir manna, líf og frelsi gegn ofbeldi
en ekki hlutast til um skiptingu lífsgæða. Bók
Nozicks vakti býsna mikla athygli og mörgum
þóttu rök hans hitta í mark. Fleirum var þó
um og ó yfir þeim boðskap að félagsleg
velferðarkerfi skyldu með öllu afnumin og
það átti sinn þátt í að margir vinstrimenn
fylktu sér að baki Rawls. Þessa sögu rekur
Forrester afar vel í fjórða kafla bókar sinnar.
Áhrif Rawls á stjórnmálahugsun ýttu undir að
vinstriflokkar legðu vaxandi áherslu á
stofnanir samfélagsins og formleg réttindi
einstaklinga en gerðu minna en fyrr úr
mikilvægi verkalýðsfélaga, samskipta á
smærri vettvangi og þátttöku almennings í
menningar- og félagsmálum. Þessi áhrif áttu
líka þátt í því að jafnaðarmannaflokkar tóku
markaðsbúskap og einkaeign á fyrirtækjum í
sátt en hugmyndir um þjóðnýtingu urðu, að
minnsta kosti í bili, minna áberandi.
Skuggi réttlætisins
Kenning Rawls var mótuð á árunum eftir
síðari heimsstyrjöld þegar ríkti almenn
bjartsýni um framfarir og hagvöxt til langs
tíma og flestir höfðu litlar áhyggjur af að
brambolt samtímans skaðaði afkomu-
möguleika komandi kynslóða. Þetta tók mjög
að breytast um svipað leyti og bók Rawls
kom út. Spurningar um ranglæti sem bitnaði
á framtíðinni urðu áleitnari með hverju ári
og eru nú um stundir daglegt efni frétta um
loftslagsvanda og vistkreppu.
Ég nefni þetta því kenning Rawls á bágt með
að svara spurningum um hvers vegna við
ættum að hirða um hag þeirra óbornu. Það
má rifja upp í þessu sambandi að síðasta
áramótaskaup Ríkissjónvarpsins endaði á að
draga dár að þeirri hugsun að við skulduðum
framtíðinni ekkert, þar sem þeir óbornu
gerðu ekkert fyrir okkur. Þótt slík skoðun hafi
ef til vill sjaldan verið orðuð skýrt á íslensku
hefur hún verið töluvert til umræðu meðal
þeirra sem rökrætt hafa kenningu Rawls og
frá því segir Forrester ítarlega í sjötta kafla.
Sé réttlæti afsprengi samkomulags manna
sem hugsa aðeins um eigin hag leggur
það ekki á þá neinar skyldur við aðra en
samnings aðila. Þeir óbornu eru ekki þar á
meðal, því ekkert sem fólk framtíðarinnar
gerir þjónar sjálfhverfum hagsmunum þeirra
sem nú lifa. Við höfum engin gagnkvæm
tengsl við komandi kynslóðir því þær geta
ekkert gert okkur. Sé hins vegar vikið frá því
að miða aðeins við sjálfhverfa hagsmuni –
séu siðferðileg gildi gerð að keppikefli þegar
menn koma saman undir fávísisfeldinum – þá
er réttlætið ekki leitt af sannindum sem eru
hlutlaus um gildi og þá er siðferðilegur veru-
leiki ekki útskýrður með vísun til hagsmuna
sem menn hljóta að hafa óháð því hvort þeir
láta sér annt um réttlætið.