Saga - 2020, Síða 175

Þetta getur gengið mann fram af manni, þannig að hver tekur upp eftir
öðrum og fer jafnvel að trúa því að hugdetturnar séu staðreyndir (Ármann
víkur að einu frægu dæmi um þetta, að Snorri sé höfundur Egils sögu). En
svo kemur alltaf, fyrr eða síðar, einhver eins og Auður Ingvarsdóttir sem
leggur fram andstæða hugdettu og hleður að henni jafnveikum rökum og
spyr réttilega: Á ekki að taka jafnmikið mark á þeim? Og þá verður gjarnan
fátt um svör og helsta viðbragðið að láta eins og ekkert hafi í skorist.
Ég geri þetta að sérstöku umtalsefni af því að ég held að það varpi ljósi á
þær áhyggjur sem svífa mjög greinilega yfir vötnunum í seinni helmingi
þessa rits. Það eru áhyggjurnar af sannleiksgildi Landnámabókar og kenni-
valdi þeirra sem telja sig hafa vit á því hvað sé satt og logið í henni. Ármann
fjallar um hvernig trúin á sannleiksgildi Landnámu er eins og álög á þjóðar-
sálinni. Hann greinir ádeilu Kristínar Geirsdóttur á fræðimennsku Svein -
bjarnar Rafnssonar og sýnir skýrt hvers vegna það skipti Kristínu svo miklu
máli að fá að trúa því að Landnámabók sé sönn. Hann setur það í samhengi
við þær hröðu samfélagsbreytingar sem gengu yfir Ísland á tuttugustu öld
og þörfina fyrir goðsögur sem veittu tengsl við fortíðina og þar með huggun
og traust í umróti aldarinnar. Marion Lerner bregður ljósi á það sama frá
öðru sjónarhorni. Hún fjallar um hvernig nýjar samfélagshreyfingar á fjórða
áratug tuttugustu aldar — ferðafélög — sóttu fyrirmyndir og kraft í sögur
um landnám Íslands. Þar er það raunar hugmyndin um landnám sem slík,
fremur en endilega sannleiksgildi Landnámbókar í einstökum atriðum, sem
skipti meginmáli þó ekki sé að efa að almenn tröllatrú á sannindin hafi blásið
mjög í glæðurnar. Marion dregur það ekki fram, en dæmið sem hún tekur af
ferðafélögum sýnir afar vel hvernig þetta snýst í raun og veru allt saman um
eignarhald. Ferðafélögin vildu eigna sér óbyggðirnar, helga þær sínu gildis-
mati og sinni menningu, þeirri skoðun að landið hafi annan og meiri tilgang
en bara að framleiða sauðakjöt, og að skrifstofumenn og búðarlokur úr bæj-
unum eigi sama rétt og gangnamenn og landpóstar að ferðast um það og
njóta þess. Þessar skoðanir voru, þegar þær komu fram, algerlega nútímaleg-
ar og áttu sér bókstaflega engar rætur í íslenskri sögu eða menningu. Samt
fór ferðafélagsfólk, og raunar öll sú kynslóð sem stóð í því að tosa íslenskt
samfélag inn í nútímann, létt með að finna í þjóðararfinum fyrirmyndir og
réttlætingar fyrir því sem þau voru að gera. Kristín Geirsdóttir var af þessari
kynslóð og hún upplifði það þannig að fræðimenn eins og Sveinbjörn væru
að taka frá sér eitthvað sem henni var kært, og skipti hana máli, en skipti þá
engu máli enda lögðu þeir ekki fram neitt nýtilegt í staðinn fyrir það sem
þeir höfðu rifið niður. Það er nokkuð til í þessu og má segja að þarna liggi
hundurinn grafinn: Fræðasamfélagið hefur viljað eigna sér Landnámabók til
niðurrifs á afviknum stað og ekki boðið upp á neina samræðu við almenning
um málið. Helgi Þorláksson skynjar þessa spennu og reynir (í báðum grein-
um sínum) að berja í brestina en tekst aðallega að sýna fram á hversu óbrú-
anleg þessi gjá hefur orðið með árun um. Helgi bendir á að það sé alsiða utan
ritdómar 173