Mímir - 01.06.2005, Qupperneq 66

„Kjæra Fríða, þeta er
upsagnabréf"
Um kímni og kímnigáfu í barnabókum
Höfundur
Regína Unnur Margrétardóttir
Greinin er unnin upp úr B.A.- ritgerð höfundar
Inngangur
Fyrstu barnabækur sem gefnar voru út hér á landi
voru stafrófskver, dæmisögur og siðbætandi
sögur fyrir börn og fór lítið fyrir kímni í þeim.
Þó var hefð fyrir slíku í gömiu þjóðsögunum og
frásagnarkvæðunum. í Evrópu á miðöldum voru oft
haldnar sagnaskemmtanir þar sem fólk kom saman
til að hlusta á sögur, bæði innlendar og erlendar.
Þar á meðal voru prakkarasögur sem eiga upphaf
sitt hjá skraddarasveinum sem skemmtu sér og
öðrum með frásögnum af því hvernig fátækir piltar
fóru illa með yfirstéttafólk með prettum og svikum.
Þessar sögur ásamt ævintýrum voru í upphafi
fremur ætlaðar fullorðnum en börnum enda var
innihaldið sjaldnast við hæfi þeirra.1 Þær sögur
sem hér eru til umfjöllunar eru skyldar þessum
prakkarasögum, en í nútímabúningi.
La novela picaresca eða hrekkja- eða
prakkarasaga var ein tegund bókmennta sem
vinsæl var í Evrópu á 16. öld. Aðalsöguhetjur
slíkra sagna alast yfirleitt upp á vergangi og í
fátækt, þær eru ættlausar og drýgja ekki dáðir á
við ættbornar hetjur nema þá helst þá dáð að lifa
af í hörðum heimi og nota til þess klæki og pretti.
Fyrsta skáldsaga þessarar tegundar var Lazarus frá
Tormes sem kom fyrst út í Burgos árið 1554. Fram
að þeirri útgáfu hafði riddarasagan verið ríkjandi
skáldsagnaform en Lazarus frá Tormes ruddi nýjum
frásagnarhætti braut með niðurrifs-uppbyggingu
sinni og skapaði nýja hetju sem var af lágum stigum
og ólíkleg til afreka.2
Eitt af einkennum prakkarasagna frá ýmsum
tímum er hvers kyns uppreisn gegn valdboði og
ríkjandi stétt, hefðum og venjum. Fátæki strákurinn
sem kippir fótunum undan greifanum á sér
samsvörun í strákpjökkum í Vesturbænum sem
skjóta af bogum á borðalagða útlendinga þrjú til
1 Dagný Kristjánsdóttir 2001, bls. 27.
2 Lazarus frá Tormes. Eftirmáli Guðbergs Bergssonar
þýðanda 1972, bls. 101-103.
fjögurhundruð árum síðar. Tiigangur þessara sagna
er fyrst og fremst skemmtun, glens og grín en
einnig getur leynst í þeim ádeilubroddur á ríkjandi
stjórnskipulag, sérstaklega í miðaldasögunum.
í íslenskum bókmenntum kom kímni oft fram í
ævintýrum og þjóðsögum, bæði í eldra og yngra
efni. í verkum Jónasar Flallgrímssonar fyrir börn
mátti sjá skoplegar lýsingar bæði í frumsömdum
sögum hans og þýddum og staðfærðum
ævintýrum. Jónas var uppi á rómantíska tímabilinu
og sögur hans eru almennt lausar við fræðslutón og
stífan siðaboðskap þrátt fyrir að sumar þeirra séu
í dæmisöguformi. Fyrst og fremst eru þær börnum
til skemmtunar og afþreyingar. Siðaboðskapurinn
tilheyrði öðru fremur upplýsingarstefnunni.
Barnabókaritun á íslandi
Sigurbjörn Sveinsson skrifaði bernskuminningar
sínar árið 1907 í bókinni Bernskan sem gefin var
út í tveimur bindum. Þetta voru stuttar frásagnir
af uppvexti hans frá 5 ára aldri til fermingaraldurs.
Þessar sögur voru hressilegar og fyndnar og þær
ásamt bókunum um þá Nonna og Manna eftir Jón
Sveinsson sem komu út 1913 í Þýskalandi (fyrsta
íslenska þýðingin kom út 1922), bera að mörgu
leyti merki þess að vera forverar prakkara- og
strákasagnanna sem síðar voru gefnar út.
Á þeim tíma sem Bernskan er gefin út er ísland
að ganga í gegnum örar þjóðfélagsbreytingar.
Sjávarútvegur eykst og borgaralegt samfélag
myndast við flutninga landsmanna úr dreifbýli í
þéttbýli. Á þessum árum er komið á skólaskyldu
fyrir íslensk börn og við það eykst þörfin fyrir
kennslubækur og barnabækur. Nýrómantíska
stefnan hélst í hendur við nýja uppeldisstefnu
sem lagði áherslu á að börn ættu rétt á eðlilegri
æsku og þroska, þau áttu að vera frjáls og
óbundin. Bernskan féll vel að þessari stefnu
þótt söguhetjurnar þurfi að vísu að vinna fyrir
sér, en eru frjáls að leik þess utan. Þær búa við
öryggi og móðurdýrkun er áberandi eins og í
fleiri barnabókum í nýrómatískum anda. Ekki er
64