Andvari - 01.04.1960, Blaðsíða 17

ANDVAIU
STEINGRIMUR J. DOUSTEINSSON
15
ingana í Fyrirgefningu og Vistaskiptum. Börn verða Einari einmitt hugleikið
söguefni, eins og í tveimur síðastnefndum sögum og í Marjas. Honum lætur líka
betur að lýsa því einlæga og óbrotna en því harkalega eða margslungna, hann
stendur nær og kann betur tökin á barni en bragðaref, binum kúgaða en
kúgaranum. í stærri sögurn hans eru t. a. m. með eftirminnilegustu persón-
unum Imba vatnskerling í Ofurefli og Gríma þvottakona í Sambýli. Samúðin
með einstæðingunum tekur jafnvel út yfir gröf og dauða, sbr. Móra, hina
villuráfandi sál, sem þarfnast góðra bugsana og fyrirbæna. Næstsíðasta smá-
saga Einars, lleykur (í Eimreiðinni 1928), er enn um smælingjann, en nú
ekki barnið, heldur gamalmennið, ekki hreppsómagann, heldur heimilisþræl-
inn, tengdamóðurina, sem sinnir erfiðustu vinnukonustörfum og af undirgefni
og fórnfýsi lýtur skilningsleysi og eigingirni frúarinnar ungu. Nú var afstaðan
breytt frá því um aldamót. Nú kúgaði unga kynslóðin fremur gamalmennin
en lullorðna fólkið börnin.
Frá ýmsum hliðum lítur Einar á menn og málefni í sögum sínum. Við-
borfið breyttist mjög með þroskaaldri, eins og áður er að vikið. En jafnvel
þar, sem skoðun Einars er ákveðnust, boðunin berust, veltir hann efninu fyrir
sér — eða öllu beldur fyrir lesendum — rökræðir það, efast og andmælir, til
þess að menn verði þeim mun sannfærðari, er það hefur staðið af sér allar
bryðjurnar, svo að varla virðist nema eitt álit tækilegt, eftir að horft hefur
verið á málið frá svo mörgum sjónarbólum (sbr. t. a. m. Gull og Móra).
Loks eru smásögur Einars flestallar sveitasögur, þótt frá því séu örfáar
nndantekningar. En stærri sögurnar, rómanarnir, eru að mestu kaupstaða-
°g einkurn Reykjavíkursögur.
Hvort sem rómanar Einars Kvarans eiga sér lengra eða skemmra líf fyrir
böndum, verður varla um það deilt, hve ríkan þátt hann á í þróun þeirrar
bókmenntagreinar hér á landi. Frá miðri 19. öld og þar til hann tók hér til,
höfðu á rúmlega aldarfjórðungs fresti komið fram þrjár langar skáldsögur,
sem haldið hafa vclli, sögur Jóns Thoroddsens og Upp við fossa eftir Þorgils
gjallanda, allar merkar að mannlýsingum og stíl, cn gallaðar að gerð og að
ýnisu leyti frumstæðar. Aðrar langar sögur fram til þessa voru fáar og mis-
heppnaðar eða lágreistar, nema hinn sérstæði kvistur Heljarslóðarorusta Grön-
dals og svo Halla Jóns Trausta, sem var þá ný af nálinni (1906). En þessir
skemnitilega ólíku menn koma fram við upphaf þess frjósemdarskeiðs íslenzkrar
romanaritunar, sem nú stendur með hvað mestum blóma. Það eitt væri ærið
l'akkar- og virðingarefni. Einn mesti sagnabálkur Einars, Ofurefli og Gull,
kemur meira að segja út nákvæmlega á sama tírna og Heiðarbýlissögur Jóns
frausta (1908—1911). Svo glæsilega var hér fram haldið. En í skáldsögum