Andvari - 01.04.1960, Blaðsíða 86

84
BJARNI BENEDIKTSSON
ANDVARI
aldurinn færSist yfir hann (ef liann liefur
þá ekki alltaf takmarkazt við norðlenzka
skólamálið eitt). Svo mikið er víst, að
„Norðlenzki skólinn" flytur að öllu saman-
lögðu drjúga sögu; bókin er veigamikil sagn-
fræði innan um og saman við allan smák-
ann. Sérstaklega eru fyrstu kaflarnir tveir
fjölvís saga. Seinna kaffærist sjálf skóla-
sagan í útúrdúrum, skólaheimspeki, smá-
munum og jafnvel hégóma. Við erum til
dæmis frædd á því að allir þeir norðlenzku
gagnfræðingar, „sem gáfu kost á sér“ til
framboðs fyrir Framsóknarflokkinn árið
1933, hafi verið „endurkosnir". Slík sagn-
fræði kann vitaskuld ekki góðri lukku að
stýra.
Þessi tiltínslusemi höfundar spillir hók-
menntalegri ánægju lesandans af verkinu.
Það er í heild helmingi of langt, en lilutföll
milli einstakra efnisþátta eru sömuleiðis á
tjá og tundri. Kaflinn um matarmálið á
Möðruvöllum er hvorki meira né minna en
37 blaðsíður, enda má hann lieita óles-
andi. Auk þess hygg ég, að höfundur leggi
alltof mikið upp úr mikilvægi málsins í
sjálfu sér. En drekkingarhylur þeirrar skóla-
sögu, sem bókin þykist vera, er skólaheim-
speki og lýsingar manna, sem ekki koma
málinu við. Sá sem hefði verið í hug að
skapa heilsteypt ritverk hefði sleppt miklum
hluta þessa efnis í sögu Möðruvallaskóla;
en um það tjóar ekki framar að deila við
Sigurð Guðmundsson. Við sem hlýddum
forðum á ræður skólameistara höfum áður
heyrt þá skólaheimspeki, sem hér getur að
lesa. Hún er áreiðanlega skynsamleg í flest-
um greinum, og það var áhrifamikið að sjá
liann túlka hana með öllum persónuleika
sínum þar í pontunni á sal. En þegar hug-
anir hans standa skyndilega einar sér á
prenti, án stuðnings í persónu meistarans
sjálfs, þá lækkar verulega í þeim blóð-
þrýstingurinn. Maður fellst á inntak boð-
skaparins, en sjálfsögðu hlutirnir gerast of
rúmfrekir; síðan byrjar með andríki, en
endar á stagli. Meðal þeirra mannlýsinga,
sem ekki eiga heima í bókinni, eru lýs-
ingar Sveins Skúlasonar og Guðmundar
Hjaltasonar. Engin mannlýsing „Norð-
lenzka skólans“ kemst heldur til jafns við
það, sem Sigurður Guðmundsson hefur ella
skrifað snjallast í þessari grein; og eru þó
lýsingar hans á Þorvaldi Thoroddsen og
Jóni A. Hjaltalín ákaflega veigamildar. Hitt
er annað mál, að ég held hann ofmeti hinn
síðarnefnda. Ég fæ ekki betur séð en Jón
Hjaltalín hafi verið óhugþekkur maður, og
eitt er öldungis ugglaust: hann hefur verið
kaldur um hjartað. Nemendum hans hefur
ekki þótt vænt um hann, né heldur hafa
þeir almennt borið í brjósti sérstaka hlýju
til skólans — þótt þeir viðurkenndu nyt-
semi þeirrar fræðslu, sem þeir hlutu á bekkj-
um hans. Það er að vísu ekki á valdi manns
að ylja upp hjarta sitt til að öðlast vináttu
og lilýhug annarra, og þess vegna verður
Jón fljaltalín ekki sóttur til saka um kæl-
una í hjartarótunum. En hann hefur sein
sé ekki verið alveg ákjósanlegur skólastjóri
á tvísýnum tíma, enda rambaði skóli hans
nokkrum sinnum á glötunarbarmi.
Stíll og málfar Sigurðar Guðmundssonar
hefur tíðum hlotið ærið lof — og verð-
skuldað það á margan hátt. Hann kunni
mikið mál; og hann ritaði löngum sterkan
stíl, háreistan, rammlegan. Hugsun hans
var ákefðarfull; þegar slík hugsun býst
þróttmiklu máli, þá verður stíllinn máttug-
ur. Sigurði Guðmundssyni tókst bezt upp
í sumum mannlýsingum sínum, og stendur
þá flestum höfundum framar. En honum
nægði ekki að vera góður rithöfundur á al-
menna vísu. Hann vildi einnig vera sér-
kennilegur, einstakur. En honum var ekki
léð veruleg skapandi gáfa, og því varð
niðurstaðan af viðleitni hans oftar í ætt við
sérvizku en fcgurð; þau stíleinkenni, sem
greina liann helzt frá öðrum góðum höf-
undum, kennast fremur við hótfyndni cn
frumleik. En stíll Sigurðar skólameistara er
hvergi dauður. Mál hans verður aldrei
stöðupollur, heldur fellur það fram með
þunga og dynjandi kliði. Kannski hefði
hann líka sveigt sumar stirðustu setningar
„Norðlenzka skólans" í liðamótunum, ef
liann hefði sjálfur lagt síðustu hönd á bók-
ina.
En það kom í hlut Þórarins Björnssonar