Andvari - 01.04.1960, Blaðsíða 10

8
EINAR H. KVARAN
ANDVARI
Georg Brandes hafði byrjað hina frægu fyrirlestra sína við Hafnarháskóla
urn meginstrauma í Evrópubókmenntum 19. aldar tíu árum fyrir stúdentspróf
Einars, og voru þeir prentaðir jafnóðum. Starf Brandesar og áhrif voru tví-
þætt. Hann var menntaberi, menningarmiðill, sem flutti nýja andlega strauma
utan úr Evrópu, einkum frá Frakldandi og Englandi, til Norðurlandaþjóða,
sem orðnar voru aftur úr og einangraðar í bókmenntalegum elnurn. En hann
hafði einnig boðskap að flytja. Skáldskapurinn átti að vera tjáning og túlkun
hins raunsanna lífs, standa föstum fótum í heimi veruleikans, og ekki nóg
með það, bókmenntirnar áttu helzt að fjalla um raunhæf viðfangsefni og
vandamál samtímans. Fagurfræðileg boðorð Brandesar voru því: lcannið og
kryfjið veruleikann, og glímið við raunhæf mannleg vandamál. Og Brandes
barðist alltaf fyrir frelsi einstaklingsins gegn kirkju, ríki og þjóðfélagi.
Með fyrirlestrum hans má telja, að hefjist nýtt tímabil í bókmenntum
Dana og að vissu leyti allra Norðurlanda. Hér voru þó gömlu rómantísku
skáldin — Gröndal, Steingrímur og Matthías — erm föst í sessi, en raunsæis-
stefnan kom sem nýr straumur við hlið rómantísku stefnunnar, sem lifði hér
meira að segja raunsæisstefnuna. Fyrir okkur íslendinga var stefnan að sumu
leyti ekki heldur eins nýstárleg og öðrunr Norðurlandaþjóðum. Við áttum okkar
raunsæisbókmenntir, fornsögurnar, og í skáldsögum Jóns Thoroddsens hafði
visst raunsæi leikizt á við rómantíkina og jafnvel haft betur. Það, sem var
nýstárlegt í skáldsögum íslenzku raunsæishöfundanna, var kenningin, flutn-
ingur boðskapar (sem menn höfðu þó kynnzt í annarri óskáldlegri mynd í
hókmenntum upplýsingarmanna), en einkum þjóðfélagsádeilur og svo harm-
söguleg endalok (sem menn þekktu þó vissulega úr fornbókmenntunum; cn
sögur rómantísku skáldanna höfðu farið vel, sem svo er kallað).
Þegar Einar kom til Hafnar, var Brandes að vísu búsettur í Berlín og
kom þó til fyrirlestrahalds þegar á fyrsta Hafnarvetri Einars. En tveimur árum
eftir utanför Einars fluttist Brandes aftur alkominn til Hafnar, og eftir það
kveðst Einar ekki liafa misst nema af einurn fyrirlestri hans, meðan þeir voru
þar í borg báðir, og las allar bækur hans, en aðeins einu sinni átti hann tal
við meistarann persónulega.8 Eins og flestir varð hann vitanlega hugfanginn
af gáfum hans og eldmóði, menntun og málsnilld.
Á Hafnarárunum birti Einar þrjár smásögur og stóð að tveimur kunn-
ustu tímaritum íslenzku raunsæishöfundanna, Verðandi og Heimdalli. Verð-
andi kom út þegar á öðru Hafnarári Einars (1882) og er oftast talin marka
uppliaf raunsæisstefnunnar á íslandi, þótt Jón Ólafsson hefði að vísu fyrstur
manna birt sögu þeirrar tegundar (í tímariti sínu Nönnu, 1878—1881). En
Verðandi ruddi raunsæisbókmenntunum hér lil rúms. Þar var sagan U-p'p og