Morgunblaðið - 20.11.1999, Blaðsíða 40

MORGUNBLAÐIÐ
40
LAUGARDAGUR 20. NÓVEMBER 1999
Erfðafræði
Vísindamenn herða
leitina að geðklofageninu
í Bandaríkjunum.
Reykingar
E-vítamínrík fæða
sýnist minnka líkur
á lungnakrabba
*
Hjartveiki
Hjartasjúkdómar
byrja að þróast
snemma á ævinni
Veikindi
Rúmlega getur í
vissum tilfellum
gert illt verra
Kapphlaup erfðafræðibyltingarinnar
Sigur í leitinni
að geðklofageninu?
Hormónin að verki á heitum sumardegi?
Reuters
Hormón kallar
á hamborgara
Washington. AP.
BANDARÍSKA fyrirtækið Johnson
& Johnson og franskt samstarfsfyr-
irtæki þess, Genset, virðast nú ná-
lægt sigi'i í einu af æsilegustu kapp-
hlaupum erfðafræðibyltingarinnar -
leitinni að geninu sem veldur geð-
klofa, að sögn The Wall Street Jo-
urnal.
Bandaríska fyrirtækið hóf fyrir
nokkrum árum leit að dularfullu geni
sem virtist valda geðklofa í einangr-
uðu samfélagi í Quebec í Kanada.
Johnson & Johnson og Genset hertu
leitina fyrir þremur árum og til-
kynntu nýlega að vísindamenn
þeirra hefðu fundið gen sem virtist
tengjast sjúkdómnum.
Hraðari þróun lyfja?
Pascal Brandys, forstjóri Genset,
spáði því að rannsóknin gæti greitt
fyrir „hraðri þróun nýrra og betri
geðklofalyfja og greiningarprófa" og
sagði að fyrirtækið hefði hafíð rann-
sókn á eiginleikum gensins til að
ákvarða nákvæmlega tengsl þess við
sjúkdóminn.
Vísindamenn Genset vöruðu þó við
of mikilli bjartsýni og sögðu að rann-
sóknin á því hvort genið valdi geð-
klofa gæti tekið nokkra mánuði.
Jafnvel þótt rannsóknin staðfesti að
svo væri gæti það tekið allt að ára-
tug að þróa lyf sem hugsanlega gæti
læknað geðklofa, ef það tækist
nokkurn tíma.
Geðklofasérfræðingar bíða þó nið-
urstöðu rannsóknarinnar með eftir-
væntingu, enda er ekki enn vitað um
orsakir sjúkdómsins, sem hrjáir tugi
milljóna manna út um allan heim.
„Við erum vongóðir - eitthvað
mjög mikilvægt er að gerast en um
leið mjög erfitt,“ sagði Daniel Cohen,
sem stjórnar genarannsóknum Gen-
set. „En við verðum að vera mjög
orðvör; við höfum ekki enn komist að
neinni afdráttarlausri niðurstöðu.
Við eigum enn eftir að komast að því
hvemig genið starfar nákvæmlega -
og sýna hvernig það tengist geð-
klofa. En góðu fréttirnar era þær að
þegar við vitum hvernig genið
starfar getum við einnig sagt hvað
hægt er að gera til að lækna geð-
klofa.“
Miklir hagsmunir í veði
Miklir viðskiptahagsmunir eru í
veði. Janssen Pharmaceutica, lyfja-
fyrirtæki Johnson & Johnson í
Belgíu, hefur verið í fararbroddi á
sviði geðklofarannsókna í áratugi
með lyfjum eins og Haldol og
Risperdal en hefur misst forskotið
vegna tilkomu nýs lyfs, Zyprexa,
sem fyrirtækið Eli Lilly & Co fram-
leiðir. Öll þau lyf sem notuð eru við
geðklofa draga þó aðeins úr ein-
kennum sjúkdómsins og takist að
þróa lyf, sem læknar geðklofa, þótt
ekki sé nema lítinn hluta þeirra, er
viðbúið að hagnaðurinn verði gífur-
legur.
Fleiri á slóð gensins?
Genset og Johnson & Johnson
hafa sótt um einkaleyfí á hagnýtingu
rannsóknarinnar á geðklofageninu
en Cohen segir að ekki sé líklegt að
niðurstaða hennar verði birt á næst-
unni þar sem fyrirtækin vilji ekki
veita upplýsingar sem keppinautar
þeirra geti notfært sér. Keppinautar
á borð við Hoffman la Roche og Rho-
ne-Poulenc hafa hafið eigin erfða-
rannsóknir á geðklofa. The Wall
Street Joumal hefur eftir heimildar-
mönnum, sem hafa fylgst með rann-
sóknasamstarfi Roche og DeCode
Genetics, móðurfyrirtæki Islenskrar
erfðagreiningar, að ekki sé langt í að
vísindamenn þeirra fínni gen sem
virðist gera þá sem bera það mót-
tækilega fyrir geðklofa.
LANGAR þig í ostborgara eða rjóma-
ís? Pessi löngun er bara í höfðinu á
þér, sérstaklega í tilfelli unglinga á
kynþroskaaldri, samkvæmt niðurstöð-
um nýrrar rannsóknar. Kenningin er
sú að hormón komi af stað framleiðslu
efnis er nefnist galanín sem hvetur til
neyslu fíturíkrar fæðu - og kemur af
stað vítahring því þessi fæða eykur
enn galanínframleiðsluna, sérstaklega
hjá konum.
Enn sem komið er hefur rann-
sóknin einungis beinst að rottum, en
niðurstöðurnar voru kynntar í byrj-
un nóvember á ráðstefnu bandaríska
landbúnaðarráðueytisins um það
hvers vegna fólk borðar það sem það
borðar. „Heilinn og fæðan eru óhjá-
kvæmilega nátengd," sagði höfundur
rannsóknarinnar, Sarah Liebowitz,
taugalíffræðingur við Rockefeller-
háskóla í Bandaríkjunum.
Offita er sívaxandi vandamál með-
al Bandaríkjamanna, og telst nú einn
af hverjum fimm vera of feitur, sam-
kvæmt nýlegri rannsókn. Hafa sér-
fræðingar í heilbrigðismálum sér-
stakar áhyggjur af börnum og ung-
lingum þar í landi. Liebowitz segir
að helsta vandamálið sé einhæft
fæðuval.
Vitað er að leptín er eitt þeirra
hormóna sem stjórna fæðuneyslu
dýra, og hefur áhrif á galanínfram-
leiðslu. En rannsóknir á leptíni í
fólki hafa ekki leitt til óyggjandi nið-
urstaðna og það mun ekki verða
töfralausnin á offítuvandanum, sagði
Adam Drewnowski, sérfræðingur í
næringarfræði við Háskólann í Was-
hington. Hann kvaðst ekki telja lík-
legt að rannsóknir á efnaferlum í
heila mundi gagnast nema í fáum til-
fellum.
Hvað er þá til ráða? Hvetja þarf
börn til að stunda líkamsrækt og
borða fjölbreytt fæði. Rannsóknh
hafa leitt í ljós að það skilar engum
árangri að hindra aðgang bama og
unglinga að sælgæti. Slíkt leiðir ein-
ungis til þess að börnin eru líklegri
til sælgætisáts þegai' tækifæri gefst.
Ósjálfráðir kippir
MAGNÚS JÓHANNSSON SVARAR SPURNINGUM LESENDA
Spurning: Ég hef að undanfómu
fundið fyrir ósjálfráðum kippum í
munnvikum og fingrum og auk
þess stundum pirringi í fótunum.
Þess ber að geta að ég tek reglu-
lega þunglyndislyf samkvæmt
læknisráði, en þessi lyf eru m.a.
Cipramil, Litarex og Sinquan. Er
hugsanlega eitthvað samband á
milli þessarar lyfjainntöku og
þessara ósjálfráðu kippa í munni,
fíngrum og fótum?
Svar: Ýmis lyf geta valdið ósjálf-
ráðum hreyfingum en þessi lýsing
er ekki dæmigerð fyrir neitt sér-
stakt lyf. Lyfin sem nefnd eru í
bréfinu eru öll notuð við þung-
lyndi og eru þekkt að því að geta
valdið fíngerðum handskjálfta eða
jafnvel ósamhæfingu í hreyfingum
en ekki ósjálfráðum kippum eins
og bréfritari lýsir. Sumar auka-
verkanir lyfja eru hins vegar svo
sjaldgæfar að þær hafa aldrei
komist á blað og þess vegna er
erfitt að fullyrða að ekki geti verið
um aukaverkun lyfs að ræða þó að
það sé afar ósennilegt. Bréfritari
ætti að snúa sér til þess læknis
sem sér um þunglyndismeðferðina
og ræða málið við hann.
Ósjálfráðar hreyfingar fylgja
ýmsum sjúkdómum í taugakerfí
og innkirtlum. Þær geta verið
með ýmsu móti, taktfastar eða
óreglulegar. Taktfastar hreyfing-
ar eru t.d. skjálfti sem getur verið
grófur eða fíngerður og óregluleg-
ar hreyfingar eru t.d. óreglulegir
kippir (á ensku ,,tics“) eða kækir.
Hvíldarskjálfti er skjálfti, t.d. í
höndum, sem er mest áberandi í
hvíld en minnkar við starf. Þannig
skjálfti kemur fyrir í Parkinsons-
Aukaverkanir?
veiki og getur einnig komið sem
aukaverkun af sterkum geðlyfjum
(sefandi lyfjum) sem notuð eru við
geðveiki eða sturlun (psychosis).
Stöðuskjálfti er mest áberandi ef
útlim er haldið stöðugum í ein-
hverri stellingu en minnkar í
hvíld. Stöðuskjálfti kemur m.a.
fyrir við streitu og ofstarfsemi
skjaldkirtils.
Þriðja tegund skjálfta er starfs-
skjálfti sem er mest áberandi við
hreyfingar en hverfur venjulega í
hvíld eða kyrrstöðu. Þannig
skjálfti er oft merki um sjúkdóm
eða skemmd í litlaheila. Ýmsar
fleiri gerðir eru til af ósjálfráðum
hreyfingum eins og þær sem
verða við Tourettes heilkenni
(kippir, kækir, grettur, hljóð) og
Huntingtonsveiki (hreyfingar sem
stundum líkjast dansi). Sefandi lyf
geta valdið einkennum sem líkjast
Tourettes heilkenni eða Hunt-
ingtonsveiki og einnig óregluleg-
um hreyfingum eins og t.d. augn-
lokakrampa eða skyndilegum
handasveiílum.
Allar slíkar aukaverkanir sef-
andi lyfja hverfa tiltölulega fljótt
ef skammtar eru minnkaðir eða
hætt er að gefa lyfið. Enn er ótal-
in sú aukaverkun sefandi lyfja
sem margir óttast mest en það er
síðkomin hreyfitruflun (tardive
dyskinesia). Hún er kölluð síð-
komin vegna þess að oftast þarf
að taka viðkomandi lyf lengur en í
6 mánuði áður en einkenni gera
vart við sig. Síðkomin hreyfitrufl-
un getur lýst sér á marga vegu en
oft er um að ræða fettur og grett-
ur í andliti og umhverfis munn,
útlimahreyfingar eða augnloka-
krampa. Hjá bömum og ungu
fólki er þessi aukaverkun sem bet-
ur fer mjög sjaldgæf og gengur
oftast til baka þegar hætt er að
nota viðkomandi lyf. Algengi
eykst hins vegar með aldri og hjá
eldra fólki hverfa einkennin iðu-
lega ekki þó hætt sé að nota lyfið.
•Lesendur Morgunblaðsins geta
spurt lækninn um það sem þeim
liggur á hjarta. Tekið er á móti
spurningum á virkum dögum í st'ma
5691100 og bréfum eða símbréfum
merkt Vikulok, Fax: 5691222.
Einnig geta lesendur sent fyrir-
spurnir með tölvupósti á netfang
Magnúsar Jóbannssonar:
eImag@botmail.com
iuí)iAii»á~atyttiWiaM<Íl~i(Tð»;rT.-....... ~:^r''ti "tir- n