Eimreiðin - 01.05.1916, Blaðsíða 54

130
í Biskupaannál Jóns Egilssonar (Safn I, 32—33) segir svo
frá eyðing Pjórsárdals, sem hann kallar Forsárdal: »Pað skeði
og hér hjá oss á fyrri tímum mjög snemma, ég þeinki í tíð þess-
ara biskupa,1) það eldur kom upp í Rauðukömbum. Pað er fyrir
framan Forsá, en fyrir norðan Skriðufell. Pá var Hagi í miðri
sveit og þeirra þingstaður. Sá eldur brendi allan Forsárdal,
bæði skóga og bæi; það voru alls XI bæir; til þeirra sér enn
merki, og hétu á Beighalsstöðum, Stöng, Steinastaðir, Sámstaðir;
þar hafði Hjalti á Núpi bú, og var þá kristnin lögtekin í landi;
því hefir sá eldur seinna upp komið, en hvenær það skeði sér-
lega, veit ég ekki datum.« Jón Egilsson segir hér blátt áfram
frá munnmælum og játar hreinskilnislega, að hann viti eigi, hve-
nær þetta bar við. í sínu ruglingslega eldgosariti setur Halldór
Jakobsson gos þetta árið 1311; en hann greinir engar heimildir,
og heldur ekki Jón Espólín, sem telur gosið meðal viðburða á
árinu 1343, en tekur þó fyrirvara með því að segja »þessi miss-
iri«; þaðan hafa svo ýmsir höfundar tekið þetta ártal hugsunar-
laust.
Sumarið 1888 skoðaði ég Pjórsárdal og Rauðukamba; kom
þá fljótt í ljós, að fjall þetta er alveg saklaust af þeim áburði,
að það hafi valdið þessum ódæmum. Rauðukambar eru alls ekki
eldfjall og hafa aldrei gosið fyr né síðar. I Pjórsárdal eru mikil
hraun og vikrar fornir og nýir, en ekkert útlit er til þess, að þar
hafi nokkursstaðar gosið í dalnum síðan land bygðist. I Pjórsár-
dal var bygð mikil til forna, eftir rannsóknum Brynjólfs Jónsson-
ar að minsta kosti 15 bæir, og sjást rústir þeirra enn glögglega
sumstaðar. Hraunið í dalnum er eldra en bygðin, og sjást sum-
staðar leifar af túnum og bæjarústum á hrauninu sjálfu. Á miðri
14. öld voru ýmsir annálar ritaðir, bæði syðra og nyrðra, en eng-
inn þeirra getur um þetta eldgos, og væri mjög ólíklegt, að þeir
hefðu slept að geta þess, hefði það gert annan eins usla, eins og
Jón Egilsson segir, og eytt gamla, alkunna sveit rétt við Suður-
landsundirlendið sjálft, ekki nema tæpa þingmannaleið frá biskups-
setrinu; og einn annállinn frá þeim tíma er einmitt ritaður í Skál-
holti. Bygðin i Pjórsárdal hefir að öllum líkindum eyðst smátt
og smátt, sumpart af sandroki innan af öræfum, sumpart, og þó
*) Á undan hefir síra Jón talið alla Skálholtsbiskupa frá upphafi, en seinast
hann um þrjá biskupa, er sátu að Skálholtsstóli á árunum 1322 —1348.