Morgunblaðið - 31.03.2001, Blaðsíða 40

Morgunblaðið - 31.03.2001, Blaðsíða 40
40 LAUGARDAGUR 31. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ Hvers vegna frýs vatn? Svar: Í vatnssameindinni eru tvær einingar af vetni (vetnisfrum- eindir eða vetnisatóm, H) og ein ein- ing af súrefni (O). Vatnssameindin hefur því efnatáknið H2O. Í fljótandi vatni eru þessar sameindir á stöð- ugri hreyfingu en eru lauslega tengdar hver við aðra með ákveðinni tegund efnatengja, svokölluðum vetnistengjum. Til einföldunar má ímynda sér sameindirnar sem litla veika segla sem loða hver við annan. Tengin milli þeirra eru stöðugt að myndast og rofna vegna hreyfingar sameindanna. Þegar vatnið kólnar minnkar orka sameindanna og hreyfing þeirra verður hægari. Þær verða því lengur að losa sig og þar kemur að lokum að þær festast nær allar hver við aðra og þá er einmitt frostmarki náð. Hegðun vatns í þessu ferli er um margt mjög óvenjuleg og frábrugðin öðrum efnum. Þegar til dæmis bráð- ið járn (og nánast allir vökvar) kóln- ar dregst það saman og eðlismassi þess (massi deilt með rúmmáli) hækkar. Eftir að járnið frýs (storkn- ar) heldur það einnig áfram að drag- ast saman eftir því sem það kólnar meira. Rúmmál vatns, hinsvegar, minnkar eftir því sem það kólnar þar til hitastigið nær 4°C en eykst eftir það þar til frostmarki er náð! Þegar vatnið svo frýs eykst rúmmál þess einnig í staðinn fyrir að minnka! Þetta gerir meðal annars að verk- um að ís flýtur í vatni eins og við öll vitum. Önnur afleiðing þessarar út- þenslu er sú að bræðslumark íss lækkar eftir því sem þrýstingur eykst en ekki öfugt eins og hjá öðr- um vökvum. Fræðilega séð getum við því brætt ís með því að þrýsta hon- um nógu fast á hvassa brún en átakið sem þarf ræðst reyndar af hitastigi íss- ins. Þó er vafa- samt að við yrð- um vör við þetta með berum augum þar sem einungis sá hluti íssins sem snertir brúnina myndi bráðna og frjósa svo jafnharðan aft- ur þegar þrýstingnum yrði aflétt. Streymi skriðjökla grundvallast til dæmis að nokkru leyti á þessu; vegna þrýstings við skarpar stein- og klettabrúnir nær ísinn sumstaðar að bráðna og losna auk þess sem vatnið verkar sem sleipiefni sem jöklarnir renna á. Veltum nú aðeins fyrir okkur áhrifum þess að rúmmál vatns er í lágmarki við 4°C. Þegar tjarnir kólna vegna kólnandi lofts verður kælingin mest við yfirborðið. Meðan eðlismassi vatnsins eykst við kóln- unina sekkur kælda yfirborðsvatnið til botns svo að kælingin verður í reynd jöfn eða svipuð út í gegn frá yfirborði til botns í tjörninnni. Þegar hitastig vatnsyfirborðsins fer hins vegar undir 4°C hættir eðlismassi þess að aukast og fer að minnka í staðinn. Kalda vatnið hættir þá að sökkva til botns en flýtur ofan á heit- ara vatninu, nema þá að vatnið væri á mikilli hreyfingu. Þetta gerir það að verkum að vatnið frýs fyrst við yfirborðið og nær að einangra heit- ara vatnið frá frekari kólnun. Án þessara áhrifa mundu öll vötn botn- frjósa í frostum og dýralíf í þeim yrði lítið. Hver er svo skýringin á þessari hegðun vatnsins? Vatnssameindir raðast í sexhyrninga þegar þær frjósa. Hér á undan var sagt frá því að vatnssameindirnar hægðu á sér þegar vatnið kólnar. Þær eiga því ekki eins auðvelt með að slíta sig hver frá annarri og tíminn sem þær loða hver við aðra lengist. Við 4°C er pökkunin best og rúmmálið í lág- marki en við enn lægra hitastig byrja sameindirnar að raða sér upp í sexhyrninga á svipaðan hátt og í ís- kristalli. Við það að mynda sexhyrn- inga verður til mikið autt rúmmál inni í miðju þeirra og ísinn hefur því meira rúmmál en vatnið eða sem svarar tæpum 10%. Frá 4°C og niður í frostmark eru þessir sexhyrningar mjög skammlífir og eru til í aðeins brot af sekúndu. Við frostmark er samt svo komið að hraði sameind- anna er orðinn of lítill til að þær geti losað sig frá nálægum sameindum og þær sitja því fastar og geta ekki lengur ferðast um – kristallur hefur myndast. Sameindirnar hafa þó enn hreyfi- orku sem kemur fram sem titringur þeirra í kristallinum. Ef frostið eykst hægir á þessum titringi og þannig lækkar orka þeirra. Halldór Svavarsson, eðlisfræðingur við Raunvísindastofnun HÍ. Hvenær varð fyrst vart við rottur á Íslandi? Svar: Við fornleifagröft á Bessa- stöðum á Álftanesi hafa fundist rottubein í mannvistarlagi sem talið er frá 17. öld, og mun þó ekki öruggt að það sé eldra en frá 18. öld. Á viss- an hátt er líklegra að þessi rotta sé frá 18. öld, því að hún er brúnrotta (Rattus norvegicus), og þeirra verð- ur tæpast vart í Evrópu fyrr en þá. Þetta er einstök rotta á einstökum stað, nærri höfnum þar sem skip frá útlöndum lögðu að, svo að engan veginn verður ályktað af beinum hennar að rottur hafi verið land- lægar á þessum tíma. Skriflegar heimildir benda ekki til þess heldur. Á síðari hluta 17. aldar skrifaði Þórður biskup Þorláksson í Brúnrotta og ungviði. Vatnssameind. Af frosnu vatni og fyrstu rottum á Íslandi Undanfarna viku hafa birst yfir 30 svör á Vísindavefnum. Mörg hafa verið á sviði jarðfræði, um Vatnsdalshóla, hveri, jarðolíu, íslenskar berg- tegundir, jaði, ölkelduvatn, aldur Vestmannaeyja og hvilftina á Urð- arhálsi. Að auki má m.a. nefna svör um Breiðafjarðareyjar, þús- undfætlur, ættarnöfn, mataræði katta, óendanlegt í öðru veldi, stjörnukerfi, DHEA-fæðubótarefnið, af hverju tölvur byggjast upp á 0 og 1, sólstafi, möguleikann á að skoða erfðaefni úr skinn- handritum, dýr með innrauða sjón, kakkalakka, litaskynjun apa, verðþróun á Íslandi á 20. öld, hraða ljóssins og mælingar á eðl- ismassa. VÍSINDI ÉG FÓR í leikhús raunveruleikans og sá „Laufin í Toscana“ eftir sænska leikskáldajöfurinn Lars Norén. Þar með var ég dottinn inn í lifandi draum um sænska fjölskyldu sem fer í sumarhús sitt í skerja- garðinum og húsið virðist vera það eina sem bindur fjölskylduna bönd- um. Allir aðrir þræðir eru sérsaum- aðir í sál hvers og eins og óskiljan- legir öðrum. Persónur leiksins sníður Norén af mikilli fimi úr leik- feldi sínum og töfrar fram sýnilegt yfirborð, undirlag og dýpt í hlut- verkin sem auðvelt er að sjá og skoða og því gat ég auðveldlega séð sjálfan mig frá öllum hliðum í per- sónum leiksins. Þarna sá ég sjálfan mig öruggan, efagjarnan, agaðan, hræddan, undirförulan, sjálf- umglaðan, fáskiptinn, kaldan og hranalegan eða heitan og ástleitinn. Ég gat gengið þarna úr sæti mínu inn og út um dyr eigin sjálfs á öllum tímum, verið ungur og graður, mið- aldra og breyskur eða gamall og ön- ugur. Þá gat ég ígrundað vini og kunningja jafnt og fólkið sem ég er „á hatti“ við og hlegið dátt að öllum þeirra snúnu töktum. Mér leið eins og ég væri kominn með lifandi draumaráðningarbók á knén og læsi þarna „allt sem ég ef alltaf viljað vita um drauma mína, tákn þeirra og merkingar en aldrei fengið svar við“ svo hnyttilega eru „Laufin“ ræktuð og gróska þeirra mikil. Draumar „Hallberu“ Mig dreymdi í nótt einn eða tvo drauma sem ég skil ekki, en ég tel að hafi einhverja merkingu. Mig hefur alltaf dreymt mjög mikið og getað ráðið nokkuð í mína drauma, en nú finnst mér táknin vera að breytast og ég skil ekkert í þeim lengur. Mér fannst að kötturinn okkar væri að koma inn um gluggann og leit út, en þá var þar risastór hund- ur. Ég ætlaði að stoppa hann þegar ég sá að með honum var fólk sem ég þekkti. Það var kona sem ég þekkti í bernsku og heitir Helga, maðurinn hennar, eitthvað af börnunum og þessi svaka hundur og þau voru að koma í heimsókn fannst mér. Þau koma öll inn (hundurinn inn um gluggann sem hann hefði ekki getað í raunveruleikanum) og var mikið um að vera, fjör í kringum börnin sem hlupu um og léku sér við hund- inn. Maðurinn kom með hvalkjöt sem við suðum og bárum á borð í rosastórum bitum, kjötið var fallega rautt og með mikilli fiturönd yst. Borðið var fullt af þessu kjöti í stórum stöflum og ekkert annað borið fram. Ég tók eftir að hárið á Helgu var allt öðruvísi en venjulega, það var dökkt, stutt, allt í litlum krullum og sá í hársvörðinn á milli. Síðan var hún komin með pínulítið tagl í hnakkanum og ég hugsaði að þetta þyrfti ég að prófa, ég hlyti að geta það með allt mitt hár, fyrst hún gat það með svona stutt! Ég tók líka eftir því að maðurinn hennar var frekar feitur en með mjög hreinan og fallegan svip. 2. Síðan fannst mér að maðurinn minn segði mér að hár hans væri farið að spretta (missti það fyrir mörgum árum) og hann sýndi mér að vinstra megin á enninu var kom- in ný hársrót og ég samgladdist honum innilega. Þá fannst mér koma til okkar systursonur minn sem heitir Ísak og hann var að biðja mig að pensla yfir sár eftir tann- missi, eitthvað sem þurfti að gera til að græða áður en ný tönn yrði sett. Hann sýndi mér sárið sem var rautt og ljótt og þá sá ég að hann var með þríhyrningslaga stálplötu yfir hægra auganu og var henni haldið með vírum utan um höfuðið og hann var einnig með einskonar hlífðar- gleraugu úr þykku plasti, stór og áberandi. Mér brá nú nokkuð við þessa sjón og fannst hann ekki frýnilegur. Ég sagði strax „já já en ég þarf að tannbursta mig fyrst“, fannst ég vera mjög andfúl og vildi ekki koma nálægt honum þannig. Síðan bursta ég tennurnar vel og lengi! Ráðning Tákn drauma breytast líkt og annað í tímans rás en það sem breytist kannski mest í draumaferlinu á hverjum tíma er uppröðun tákn- anna og samsetning. Þar koma til breyttar ytri aðstæður sem breyta þeim innri líkt og tölvan sem hefur nú í einu vetfangi hent öllum heiminum inn á gafl hjá manni og áreitin breytast, nýir straumar mynda nýjar fléttur og draumarnir vefa sig á nýjum brautum. Við fyrstu sýn virðist draumur þinn beina táknum sínum að einhverjum erf- iðleikum sem séu á ferðinni en svo skýrist myndin og nokkuð annað kemur í ljós. Fyrri hlutinn með hundinn, fjölskylduna og Helgu legg- ur grunninn að draumi sem snýst ekki eingöngu um þig heldur fleiri manns. Þar er það gleði, hlýja og jákvæðni sem snertir trúarlega strengi og áhrifin sem fylgja eða „það sem liggur í loftinu“ verða hvalreki á fjörur margra og ágóðinn eftir því. Stíllinn á hárinu gefur í skyn að ólíkir kynþættir eigi hlut að máli. Seinni hlutinn vísar til aukningar og vaxtar en að auki verði krafturinn svo mikill að menn grípi til varna, ekki til að bægja hættu frá heldur til að missa ekki sjónar á þeim fögnuði sem berst tandurhreinn „eins og hvítur stormsveipur“ í fangið. Í leikhúsi draumsins Draumstafir Kristjáns Frímanns  Þeir lesendur sem vilja fá drauma sína birta og ráðna sendi þá með fullu nafni, fæðing- ardegi og ári ásamt heimilisfangi og dul- nefni til birtingar til: Draumstafir Kringlunni 1 103 Reykjavík eða á heimasíðu Draumalandsins http://www.dreamland.is. Hugsun, tilfinning, tal og hreyfing. Mynd/Kristján Kristjánsson
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.