Morgunblaðið - 31.03.2001, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 31. MARS 2001 39
Spurning: Hvað er iðraólgubólga?
Hvernig lýsir hún sér, af hverju
stafar hún og er hægt að lækna
hana?
Svar: Þessi sjúkdómur var áður
nefndur ristilerting eða þarmaert-
ing en nú er farið að kalla hann
iðraólgu (IBS eða irritable bowel
syndrome). Iðraólga er talin vera
algengasti sjúkdómur í melting-
arfærum og hrjáir 15–20% fullorð-
inna einstaklinga. Flestir sjúkling-
anna eru á aldrinum 20–50 ára og
eru konur í meirihluta.
Iðraólga er truflun á starfsemi
þarmanna sem getur leitt til ýmiss
konar sjúkdómseinkenna og óþæg-
inda. Algengustu óþægindin eru
verkir, uppþemba, vindgangur og
breytingar á hægðum (ýmist harð-
ar eða linar hægðir). Í þessum
sjúkdómi er einungis um starfslega
truflun að ræða en engar vefja-
breytingar finnast og þetta ástand
er hvorki talið auka hættu á sárum,
blæðingum, krabbameini né öðrum
vefrænum sjúkdómum í melting-
arfærum.
Lítið er vitað um orsakir sjúk-
dómsins en talið er að þarmar og
ristill séu óeðlilega viðkvæm fyrir
þáttum sem örva starfsemi melt-
ingarfæranna eins og mat og lofti í
meltingarfærunum, vissum lyfjum
og vissum fæðutegundum. Konur
hafa oft mest óþægindi nálægt því
sem þær hafa blæðingar og þess
vegna er talið að hormón hafi áhrif
á sjúkdóminn. Margir taka eftir því
að matur og streita auka óþæg-
indin. Óþægindi eru oft mikil stuttu
eftir máltíðir og vegna þess að
ósjálfráða taugakerfið stjórnar að
hluta til hreyfingum meltingarfær-
anna getur streita haft veruleg
áhrif á alla starfsemi maga, þarma
og ristils. Algengt er að óþægindin
lagist við að hafa hægðir.
Ef blæðingar frá meltingar-
færum, sótthiti, þyngdartap og
langvarandi verkir koma fyrir eru
það ekki einkenni iðraólgu og verð-
ur þá að finna aðrar skýringar.
Meðferðin felst í breyttu mataræði
og stundum lyfjum í einhvern tíma.
Algengar fæðuvenjur sem geta
gert ástandið verra eru orkuríkar
máltíðir, fita, súkkulaði, mjólkuraf-
urðir, áfengi í miklu magni og kaffi.
Oft er til bóta að borða lítið í
einu, borða trefjaríkan mat og al-
mennt að borða holla og fjölbreytta
fæðu. Að minnka streituna í lífi
sínu getur verið erfitt og margir
þurfa til þess utanaðkomandi að-
stoð. Stundum þarf að grípa til
lyfja og kemur stundum til greina
að gefa hægðalyf í stuttan tíma, lyf
sem minnka spennu í þörmunum,
mild róandi lyf eða þunglyndislyf.
Meira um svita
Nýlega var svarað spurningu um
óeðlilega mikla svitamyndun og
mundi spyrjandi óljóst eftir um-
fjöllun um þetta vandamál í Morg-
unblaðinu þar sem sagt var að taka
einhverra tveggja efna gæti hugs-
anlega hjálpað. Þessi umfjöllun hef-
ur nú fundist og var það frásögn
tveggja systra sem löguðust smám
saman af nætursvita við að taka
kalk og D-vítamín. Ekki veit ég
hvort þetta hjálpar öðrum en hér er
um að ræða einfalt og ódýrt ráð
sem vel má reyna. Við neyslukann-
anir hér á landi hefur komið í ljós að
margir fá of lítið af D-vítamíni og
kalk er nauðsynlegt steinefni, sér-
staklega fyrir konur. D-vítamín er
einfalt að fá í lýsi og kalktöflur fást í
matvörubúðum og lyfjabúðum.
Hvað er iðraólga?
MAGNÚS JÓHANNSSON LÆKNIR SVARAR SPURNINGUM LESENDA
Konur í
meirihluta
 Lesendur Morgunblaðsins geta spurt lækn-
inn um það sem þeim liggur á hjarta. Tekið
er á móti spurningum á virkum dögum milli
klukkan 10 og 17 í síma 5691100 og bréfum
eða símbréfum merkt: Vikulok. Fax
5691222. Einnig geta lesendur sent fyrir-
spurnir sínar með tölvupósti á netfang
Magnúsar Jóhannssonar: elmag@hot-
mail.com.
EINFALT blóðpróf kann innan
skamms að geta sagt fyrir um hvaða
börn eru líkleg til að verða of feit þeg-
ar þau fullorðnast, að því er vísinda-
menn greina frá.
Þegar hafi verið búið til slíkt próf
sem virki á tilraunastofurottur, og
segi það fyrir um hverjar þeirra verði
of feitar ef þær fá að gæða sér ótak-
markað á því sem í rottuheimum
jafngildir hamborgurum, kartöflu-
flögum og grilluðum kjúklingum.
Enn á eftir að sýna fram á hvort
svona próf muni virka á fólk. En vís-
indamenn segjast vera furðu lostnir
yfir því hversu svipað lystar- og fitu-
söfnunargangverkið sé í rottum og
fólki.
„Ég held að eitthvað þessu líkt
mætti nota á fólk,“ sagði dr. Sarah
Leibowitz, við Rockefeller-háskóla í
New York. Hún kynnti rannsóknir
sínar á fundi vísindasamtakanna Am-
erican Association for the Advance-
ment of Science 19. febrúar.
Rannsóknir hennar beinast m.a. að
tengslunum á milli fituríkrar fæðu og
fitusöfnunar fólks. Hún og fleiri vís-
indamenn telja að of mikil fita í matn-
um komi af stað fitusöfnun með því
að hvetja líkamann til að geyma nýja
fitu og leiði til þess að hann krefjist
þess að sífellt meiri fitu sé neytt.
Svona kerfi kann að hafa stuðlað
að því að fólk lifði fremur af þegar
matur var sífellt af skornum
skammti, en þegar fituríkur matur
og sykurhlaðnir gosdrykkir eru
ódýrir og auðsóttir leiðir þetta til út-
breiddra offituvandamála.
Nýr vandi
„Ofgnótt matar er mjög nýtilkom-
ið vandamál fyrir mennina, bara á
undanförnum nokkur hundruð ár-
um,“ sagði dr. Joel Elmquist, við
Beth Israel Deaconess-læknamið-
stöðina í Boston. „Líkaminn er hann-
aður til að geyma eins mikið af orku
og mögulegt er.“
Próf sem segir manni hvenær of-
fituvandi er yfirvofandi „myndi gefa
til kynna hversu miklu maður getur
troðið í sig,“ sagði Leibowitz. „Fólk
myndi vilja geta fengið aðvörun í
tíma.“ Hjá rottum er þetta aðvörun-
armerki framleiðsla þríglyseríðs, fitu
sem berst með blóðinu.
Leibowitz gaf rottum hefðbundið
fiturýrt fæði á meðan þær voru að
vaxa úr grasi. Þegar þær voru orðnar
að meðalstórum unglingum gaf hún
þeim eina fituríka máltíð, og mældi
síðan magn þríglyseríðs í þeim. Und-
ir venjulegum kringumstæðum verð-
ur þriðja hver venjuleg rotta að of-
fitusjúklingi ef tækifæri gefst.
Lebowitz komst að því, að þær rottur
sem þríglyseríð jókst mest hjá eftir
fituríku máltíðina voru þær sömu og
reyndust líklegar til að verða of feit-
ar.
Leibowitz hefur einkum áhuga á
að komast að því hvernig fiturík fæða
eykur magn þríglyseríðs, sem kann
aftur á móti að setja í gang fitunæm
gen djúpt inni í heilanum. Vísinda-
mennirnir telja að þríglyseríð, eða
eitthvað sem tengist því, komi af stað
genum í þeim hluta heilans sem nefn-
ist undirstúka. Þessi gen hvetji til
ofáts og fitusöfnunar.
Þessi gen eru í yfirvinnu í meðal-
stórum rottum sem hafa tilhneigingu
til offitu, og framleiða mikið af pept-
íðum eftir fituríka máltíð. Vísinda-
mennirnir komust að því, að dýr með
mikið magn af þríglyseríði voru lík-
leg til að framleiða lystarhvetjandi
efni er nefnast galanín og orexín.
Mikið af þríglyseríði truflar einnig
getu hormóns er nefnist leptín sem
venjulega dregur úr lyst. Hjá kven-
dýrum virðist þríglyseríð einnig ýta
undir framleiðslu kynhormónanna
estrógens og progeteróns, sem aftur
á móti valda meiri framleiðslu pept-
íða í heilanum.
Blóðpróf get-
ur leitt í ljós
hættu á offitu
San Francisco. AP.
Gangverk fitusöfnunar er furðulega líkt í
rottum og mönnum. Þetta vekur vonir um
að unnt verði, með blóðprófi, að segja til um
hvaða börn eiga á hættu að verða of feit.
ÍSRAELSKIR vísindamenn hafa
fundið vísbendingar um það hvernig
maður getur gleymt jafnvel því sem
maður hafði verið alveg viss um að
gleyma aldrei. Þeir nefna þetta
„minningaútrýmingu“, og felur í sér
að við gleymum hlutum sem ekki
skipta lengur máli.
Vísindamennirnir komust að því að
þetta gerist á frumustigi í heilanum.
„Þessi rannsókn markar þáttaskil á
sviði minningaendurheimtar,“ segir
aðalhöfundur rannsóknarinnar, Yad-
in Dudai, á þeim forsendum að hægt
væri að hafa áhrif á minningar ef vit-
að er hvernig þær eru upphaflega
geymdar.
Hvert og eitt minningaratvik veld-
ur fjölda mólikúlbreytinga, og vís-
indamenn sem gerðu rannsóknir á
rottum komust að því að þegar minn-
ing er fyrst skráð gerist það með öðr-
um hætti en þegar það gerist í annað
sinn. Dudai segir að heilinn geri
greinarmun á þessu tvennu á frumu-
stigi. Dudai er prófessor í taugalíf-
fræði við Weizmann-vísindastofunina
í Ísrael.
Að læra eitthvað í annað sinn ger-
ist með svipuðum hætti og þegar ein-
hverju er gleymt, að því er fram kem-
ur í niðurstöðum rannsóknarinnar.
„Maður eyðir í raun ekki minning-
unni, en við breytum minningunum í
huganum.“ Greint er frá niðurstöð-
unum í tímaritinu Science 23. mars.
Vísbend-
ingar um
minnistap
The New York Times Syndicate.
TENGLAR
..............................................
Tímaritið Science:
http://intl.sciencemag.org