Morgunblaðið - 22.10.2005, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 22. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
SNEMMA á 20. öldinni var geð-
klofa fyrst lýst sem sérstökum
sjúkdómi. Sjúkdómurinn var þá
talinn fela í sér ótíma-
bæra andlega hrörn-
un og vera ólæknandi.
Það besta sem þá var
hægt að gera fyrir
manneskju með geð-
klofa var að sjá henni
fyrir fæði, klæði og
öryggi á þar til gerð-
um einöngruðum
stofnunum. Þekking
og vísindi þeirra tíma
buðu því miður ekki
upp á neitt betra fyrir
fólk með alvarlega
geðsjúkdóma og fjöl-
skyldur þeirra. Þekk-
ing hefur vaxið. Lyfjameðferð og
önnur meðferðarform hafa þróast
á síðustu áratugum. Hátækni-
sjúkrahús sinna bráðveikum en
eru ekki talin ákjósanlegur staður
fyrir sjúka til lengri dvalar. Eftir
stendur að einstaklingur með al-
varlegan geðsjúkdóm þarfnast
stuðnings á mörgum sviðum lífs
síns, stundum árum eða jafnvel
áratugum saman, eigi hann að
geta lifað við öryggi, tekist á við
sjúkdóminn og náð sér af geðræn-
um veikindum. Margar rannsóknir
benda til að rétt aðstoð við að læra
á sjúkdóminn, lyfjameðferð og
stuðningur við
tengslamyndun og bú-
setu í samfélaginu
hafi úrslitaþýðingu
fyrir lífsgæði og bata
geðklofasjúklinga.
Með rannsóknum hef-
ur verið sýnt fram á
að samvinna geðsjúks
einstaklings, fjöl-
skyldu og heilbrigð-
isstarfsmanna getur
aukið mjög lífsgæði
sjúklingsins. Enn-
fremur hafa rann-
sóknarniðurstöður
leitt í ljós að mögu-
leikar til að stunda nám eða vinnu
eru grundvallarforsendur í lífs-
gæðum geðsjúkra. Heildstæður
stuðningur, vinna, eða nám standa
geðfötluðum sorglega sjaldan til
boða. Getur verið að um sé að
kenna vanþekkingu og fordómum
heilbrigðis- og félagsmála-
starfsmanna? Erum við starfs-
menn heilbrigðis- og félagsmála-
kerfis þá fáfróðir og fordómafullir
og fyrirmunað að byggja upp við-
eigandi meðferð og stuðning fyrir
fólk með alvarlega geðsjúkdóma?
Mér er það til efs. Flestir þeir ein-
staklingar sem ég hef hitt fyrir úr
þessum tveimur kerfum virðast vel
menntaðir einstaklingar. Við mein-
um vel og höfum tekið mið af hug-
sjónum okkar þegar við völdum
okkur starfsvettvang. Ég held að
skýringanna sé í raun að leita í því
að báknin tvö, heilbrigðismálakerfi
og félagsmálakerfi, reyna stöðugt
að greina sig hvort frá öðru og ýta
viðfangsefnum og fjárútlátum
hvort á annað. Þannig er stöðugt
tekist á um hvort kerfið eigi að
veita sjúklingum þjónustu og
starfsmenn hvors kerfis fyrir sig
eyða orku sinni í að berjast fyrir
því að hitt kerfið veiti skjólstæð-
ingum þeirra þjónustu sem þeir
eiga lögum samkvæmt fullan rétt
á. Má með sanni segja að það sé
Kleppsvinna! Á meðan þetta
ástand varir rænir það marga al-
varlega geðsjúka voninni um bata
og fullnægjandi líf. Sumir eru að
vísu heppnir, hafa fengið viðeig-
andi aðstoð og hjálp og náð veru-
legum bata. En alltof margir búa
annaðhvort við algerlega óvið-
unandi aðstæður eða eru heim-
ilislausir eða sitja fastir inni á geð-
deild vegna skorts á úrræðum.
Tilboð um nám eða vinnu við hæfi
er fyrir mjög marga álíka raun-
hæfur möguleiki og að vinna í lott-
óinu. En hvað er þá til ráða? Allir
vita að það þýðir ekki að tala við
„kerfið“. Kerfið er bákn. Það hefur
ekki heilastarfsemi. Það verður
hvorki beitt tilfinninga- né réttlæt-
isrökum. Hvað er þá hægt að
gera? Er þetta ekki bara vonlaust?
Rannsóknir sýna að það að eiga
sér von er mikilvæg forsenda bata
hjá alvarlega geðsjúkum. Ég tel
mig oft hafa orðið vitni að því
hvernig vonleysi, sársauki og úr-
ræðaleysi vegna alvarlegra geð-
rænna veikinda hafa valdið tog-
streitu milli
heilbrigðisstarfsmanna, sjúklinga
og fjölskyldna þar sem hver kenn-
ir öðrum um það sem úrskeiðis fer
í stað þess að taka höndum saman
og leggja saman krafta sína, von
og trú. Þannig höfum við oft þjón-
að hagsmunum kerfanna tveggja
og lagt hinni eilífu togstreitu
þeirra lið. Enginn má við marg-
num segir máltækið. Einstakling-
urinn má sín lítils gagnvart heilu
„kerfi“, hvað þá tveimur. Máttur
þrýstihópa af ýmsu tagi, þar sem
margir leggjast á eitt, getur hins
vegar verið ótrúlega mikill eins og
dæmin sanna. Ég hvet því alla þá
sem hafa lesið þessar línur vegna
áhuga síns á málefninu, að leggja
því lið með einhverjum hætti. Í
Reykjavík og nágrenni eru þegar
starfandi nokkrar félagsmið-
stöðvar og félagasamtök í þágu
geðfatlaðra og aðstandenda þeirra.
Má nefna t.d. Geysi, Hugarafl,
Dvöl, Vin og Læk. Í þessum stöðv-
um hefur þegar myndast jarð-
vegur fyrir þrýstihópa sem allir
þarfnast frekari krafta. Í Geðhjálp
eru starfandi allnokkrir opnir
sjálfshjálparhópar fyrir bæði að-
standendur og sjúklinga. Yngsti
hópurinn er sjálfshjálparhópur
fólks með geðklofasjúkdóm. Þátt-
takendur í honum hafa á síðustu
mánuðum verið að færa sönnur á
það sem áður var vitað, að fólk
með geðklofa getur vissulega unn-
ið á ábyrgan og uppbyggilegan
hátt með veikindi sín og vandamál.
Einhvers staðar í þessum fé-
lagsmiðstöðvum, eða sjálfshjálp-
arhópum, er þörf fyrir þig, rétti
staðurinn fyrir þig að leggja þitt
lóð á vogarskálarnar. Leggjumst
öll á árarnar, myndum einn alls-
herjar þrýstihóp og berjumst fyrir
því að fólk með alvarlega geð-
sjúkdóma fái þau úrræði og að-
stæður sem það þarfnast til að
geta tekist á við sjúkdóm sinn og
notið sín í lífinu. Hittumst og tök-
um höndum saman!
Geðsjúkdómar, fordómar
og baráttan við báknið
Margrét Eiríksdóttir fjallar
um málefni geðsjúkra ’Leggjumst öll á árarn-ar, myndum einn alls-
herjar þrýstihóp …‘
Margrét
Eiríksdóttir
Höfundur er geðhjúkrunarfræð-
ingur, starfandi á geðsviði LSH.
MARGT bendir til þess að tíðni
þunglyndis fari vaxandi.
Engar einhlítar skýringar eru
til; sumir vísindamenn
vilja rekja þessa
aukningu til þess að
heilbrigðisstarfsfólk
greini þunglyndi nú
sem áður var ógreint
og ómeðhöndlað; aðrir
telja að orsakir megi
rekja til vaxandi
streitu og firringar,
grunnmeinsemdina sé
að finna í þróun sam-
félagsins.
Hér verður ekki
tekin afstaða til þessa,
heldur sagt frá nokkr-
um þekktum áhættu-
þáttum þunglyndis, sem kalla á
viðbrögð.
Vissulega er það svo að erfða-
vísabundnar erfðir til þunglyndis
skipta miklu. Oftast þarf líka um-
hverfisþætti til, að minnsta kosti
til að hrinda af stað fyrstu þung-
lyndislotunni.
Börn og uppalendur
Hvað vitum við og hvað er hægt
að gera til verndar?
Sýnt hefur verið fram á að
ómeðhöndlað þunglyndi móður á
meðgöngu getur haft áhrif á lík-
amlegan og andlega þroska barns-
ins. Það sama er að segja fái móð-
ir ungabarns fæðingarþunglyndi
sem ekki er meðhöndlað.
Rannsóknir hafa
sýnt að börnum
þunglyndra mæðra
er hættara við þung-
lyndi þegar kemur
fram á unglings- og
fullorðinsár, jafnvel
að teknu tilliti til
mögulegrar ætt-
arsögu um þung-
lyndi.
Nú er farið að
skima fyrir þung-
lyndi hjá verðandi og
nýorðnum mæðrum
víða í heilsugæslu og
við mæðraskoðun og
ungbarnaeftirlit til þess að hægt
sé að bregðast fljótt við. Fræðsla í
upphafi meðgöngu er sérstaklega
mikilvæg.
Ekki síst þarf að undirstrika að
þunglyndi verðandi mæðra kann
oft að vera tengt aðstæðum
þeirra, eins og til dæmis stuðningi
verðandi föður.
Ofbeldi á uppvaxtarárum barns-
ins er stór áhættuþáttur. Kyn-
ferðislegt ofbeldi gagnvart börn-
um og unglingum hefur verið í
brennidepli undanfarin ár. Það er
vel þekkt að slíkt ofbeldi er mjög
niðurbrjótandi, sjálfsvirðing og
sjálfstraust truflast, sjálfsmynd
getur einkennst af tilfinn-
ingasveiflum, niðurrifi og jafnvel
sjálfsfyrirlitningu; fórnarlambið
kennir sér um ógæfuna, ekki ger-
andanum.
Hætta á þunglyndi seinna meir
er stóraukin, líka sjálfseyðileggj-
andi hegðun, eins og vímu-
efnaneyslu og sjálfsvígstilraunum.
Ofbeldi af öðrum toga á mót-
unarskeiði barnsins og unglings-
ins getur haft svipuð áhrif.
Líkamlegt ofbeldi, ofbeldi innan
fjölskyldu, misnotkun foreldra á
áfengi og vímuefnum, andlegt of-
beldi eins og stöðug gagnrýni,
niðurlæging og skammir auka
áhættu á þunglyndi seinna meir.
Eins tilfinningaleg vanræksla.
Og einelti.
Er hægt að taka á þessu?
Það er ekki nóg að afgreiða
þennan vanda með því að vísa til
ábyrgðar uppalenda sjálfra, sem
þó er sjálfsagt lykilatriði.
Það þarf að fræða og styðja
uppalendur til ábyrgðar.
Það er fræðsla og aftur fræðsla
sem gildir.
Fræðsla til foreldra og ættingja,
fræðsla til kennara frá fyrsta ári í
leikskólum og upp úr, fræðsla til
þeirra sem koma að starfsemi fyr-
ir börn og unglinga utan skóla, svo
eitthvað sé nefnt.
Fræðsla ein og sér nægir ekki.
Samfélagslegur stuðningur við
barnafjölskyldur er mikilvægur, í
gegnum pólitískar aðgerðir eins og
skattastefnu, greiðsluþátttöku í
skólamáltíðum og skólaathvarfi,
eða í gegnum fjölskylduráðgjöf og
barnavernd hins opinbera.
Aðgerðarleysi má ekki fela á
bak við hugtök eins og frelsi og
ábyrgð einstaklingsins eða ótta við
„Stóra bróður“, það er ofvaxið eft-
irlits- og stjórnunarsamfélag.
Forvörnin snýst um börn, sem
ekki hafa getu til þess að verja sig.
Úrræði
Hvenær á að grípa inn í? Það er
mjög mikilvægt að veita fyrstu
hjálp strax og einhver ofantalinna
vandamála greinast.
Fyrsta meðferð byggir á að-
ferðafræði meðferðar við áfalla-
streituröskun (post-traumatic
stress disorder), sem felst í virk-
um stuðningssamtölum, fræðslu og
úrvinnslu. Hér þarf að sjálfsögðu
að taka mið af þroska einstaklings
og samheldni fjölskyldu ef um fjöl-
skyldumeðferð er að ræða. Ef
þunglyndi birtist löngu eftir að
áfallið hefur átt sér stað, þá er
mikilvægt að beita samtals-
meðferð, með eða án lyfja-
meðferðar.
Nemeroff og félagar hans við
Emory-háskólann í Bandaríkj-
unum hafa sýnt fram á að þung-
lyndi tengt áföllum í æsku svari
vel samtalsmeðferð, lyfjameðferð
ein og sér skilar ekki nægilega
miklu.
Þetta vekur upp spurningar um
stöðu samtalsmeðferðar í íslenska
heilbrigðiskerfinu.
Þjóð gegn þunglyndi
Verkefnið hefur nú verið starf-
rækt á vegum Landlæknisembætt-
isins á þriðja ár.
Upplýsingar um það má finna á
vefslóðinni www.thunglyndi.l-
andlaeknir.is. Það er unnið í sam-
vinnu við fjölmarga aðila á Íslandi,
opinbera jafnt sem einkaaðila,
áhugamannahópa og aðra.
VÍS hefur verið aðalstyrktarað-
ilinn frá upphafi, auk nokkurra
annarra fyrirtækja og opinberra
stofnana. Samvinna er við Evrópu-
samtök gegn þunglyndi (www.ea-
ad.net) og njóta samtökin styrkjar
frá Evrópusambandinu.
Á næstu 18 mánuðum mun aðal-
áherslan vera á forvarnarstarfi
tengdum áhættuþáttum í lífi barna
og unglinga, sem að ofan er lýst.
Hér hefur verið lýst nokkrum
áhættuþáttum þunglyndis í lífi
barna og unglinga.
Margt er ótalið og verður í ann-
arri grein fjallað um áhættuþætti
þunglyndis á fullorðinsárum.
Rætur þunglyndis: Í upphafi
skyldi endinn skoða
Högni Óskarsson segir frá
nokkrum þekktum
áhættuþáttum þunglyndis ’Hvað vitum við oghvað er hægt að gera
til verndar?‘
Högni
Óskarsson
Höfundur er geðlæknir og formaður
fagráðs landlæknis um forvarnir gegn
þunglyndi og sjálfsvígum.