Náttúrufræðingurinn - 2004, Blaðsíða 6

Náttúrufræðingurinn
miðhálendisins en minnst fjærst, t.d.
á Vestfjörðum. Áfokið er að mestu
gjóska sem veðrast hratt og gefur
jarðveginum helstu eiginleikana
sem allajafna eru einkennandi fyrir
jarðveg á eldfjallasvæðum. Segja má
að áfokið ásamt grunnvatnsstöðu
skýri flesta eiginleika íslensks
jarðvegs.3 Efnaveðrun á gjósku við-
heldur tiltölulega hlutlausu sýru-
stigi og þar með frjósemi landsins,
eins og Bjöm Jóhannesson benti á,4
en fjærst gosbeltunum er jarðvegur
víða súr og fremur ófrjósamur.
Stormar sem þessir em algengir á
Sahara-svæðinu, á hásléttum Kína
og víðar, en efnið sem þar fýkur
hefur áhrif á steindasamsetningu
jarðvegs í mikilli fjarlægð frá upp-
runastað. Þannig hefur áfok frá
sléttum Kína áhrif á jarðveg í Japan.
Á þessum svæðum er áfokið fyrst og
fremst kvarssandur. Einnig getur
orðið gríðarlega mikið uppfok af
akuryrkjusvæðum, svo sem í
Ástralíu og Bandaríkjunum, og efnið
sem fýkur frá slíkum ökrum er mold
af margvíslegri gerð. Sem fyrr segir
er áfokið hérlendis að mestu gjóska
en sums staðar gætir einnig foks á
jarðvegsefnum. Gjóskan veðrast
margfalt hraðar en kvars og losna þá
ýmis næringarefni sem nýtast í
hringrás lífsins. Það er verðugt rann-
sóknarefni að kartna hvort fok á haf
út hafi marktæk áhrif á styrk mikil-
vægra efna fyrir lífríki í sjó.
Sérstaða íslenskra sandauðna
hefur dregið hingað vísindamenn til
rannsókna og svæðið norðan Vatna-
jökuls og nágrenni Öskju er vett-
vangur fyrir margvíslegar rann-
sóknir á sandfoki. M.a. nýtast
aðstæður á Islandi til að efla skilning
á þeim aðstæðum sem ríkja á
yfirborði plánetunnar Mars.5,6
GERVIHNETTIR NASA
Systurhnettirnir Aqua og Terra
(Lögur og Láð) sveima í 705 km hæð
yfir jörðu. Þeim var skotið á loft af
bandarísku geimferðastofnuninni
árið 1999 og 2002. Myndin er fengin
úr nema Aqua-hnattarins, sem ber
heitið MODIS (Moderate Resolution
Imaging Spectrometer). Hnettimir
afla viðamikilla upplýsinga um
yfirborð og andrúmsloft jarðar, m.a.
til að fylgjast með hlýnun loftslags.
Gögnum er safnað á 36 mismunandi
sviðum rafsegulrófsins (böndum).
Hver myndeining er ýmist 250, 500
eða 1000 m á breidd eftir því hvaða
bönd em notuð (hver myndrammi
er 2330 km á hvom veg). Upplýsing-
um er safnað um land, skýjafar,
loftraka, loftagnir, hitastig, ósón,
sjávaryfirborðið, plöntusvif, haf-
strauma o.fl.” Með þessum linöttum
má m.a. fylgjast með breytingum er
fylgja umsvifum mannsins, út-
þenslu borga, breytingum á út-
breiðslu skóglendis, notkun áveitu-
vatns og einnig er hægt að fylgjast
með hamfömm á borð við skógar-
elda og eldgos. Gervihnötturinn
getur numið svifagnir í andrúms-
loftinu vegna uppblásturs, eins og
forsíðumyndin ber vitni um, en
einnig svifagnir er stafa af mengun.
Þá er einnig vert að nefna að gögn
sem fengin em með þessum hnött-
um eru notuð til þess að gera
hnattræn líkön fyrir flæði gróður-
húsalofttegunda, en þar er ryk í and-
rúmsloftinu einmitt einkar mikil-
vægur þáttur.
Þakkir
Guðrúnu Þ. Gísladóttur (Veðurstofu íslands)
er þakkað fyrir upplýsingar um veður á
Mýrdalssandi.
Heimildir
1. Ólafur Amalds, Fanney Ósk Gísladóttir &
Hjalti Sigurjónsson 2001. Sandy deserts of
Iceland: an overview. Journal of Arid
Environments 47. 359-371.
2. Haraldur Ólafsson 2004. Sandfoksveðrið
5. október 2004. Náttúrufræðingurinn 72:
3-4.
3. Ólafur Amalds 2004. Volcanic soils of
Iceland. Catena 56. 3-20.
4. Björn Jóhannesson 1960. íslenskur
jarðvegur. Menningarsjóður, Reykjavík.
134 bls. [Endurútgefin af Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins 1988].
5. Greeley, Rv N.T. Bridges, R.O. Kuzmin &
J.E. Laity 2002. Terrestrial analogs to
wind-related features at the Viking and
Pathfinder landing sites on Mars. Joumal
of Geophysical Research 107.
10129-10150.
6. Mountney, N.P & A. J. Russel 2004.
Sedimentology of cold-climate aeolian
sandsheet deposits in the Askja region of
northeast Iceland. Sedimentary Geology
166. 223-244.
PÓST- OG NETFÖNG HÖFUNDA
Ólafur Amalds og Sigmar Metúsalemsson
Rannsóknastofnun landbúnaðarins
(Landbúnaðarháskóli íslands frá 1. janúar
2005)
Keldnaholt,
IS-112 Reykjavík.
oa@rala.is
simmi@rala.is
Um HÖFUNDA
Ólafur Amalds (f. 1954)
lauk Ph.D.-prófi í jarð-
vegsfræði frá Texas
A&M University 1990.
Hann starfar sem sviðs-
stjóri umhverfissviðs á
Rannsóknastofnun
landbúnaðarins.
Sigmar Metúsalemsson
(f. 1964) lauk B.Sc.-prófi
í landafræði frá H.í. 1991
og lagði stund á fram-
haldsnám í upplýs-
ingatækni við Utah State
University. Sigmar er
sérfræðingur í fjar-
könnun og upplýsinga-
tækni við Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins.
a Sjá http://modis.gsfc.nasa.gov/; http://terra.nasa.gov/