Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 89

II. mynd. Ferflötungur sem sýnir hvernig basalt er flokkað eftir kísilmettun. Fer-
flötungurinn er í raun einfaldað líkan af steindakerfi basalts. Kv = kvars (SiOJ. Ne =
nefelín (NaAISi04). Di = díopsíð (CaMgSi,0(i) er látið samsvara ágíti. Ab = albít
(NaAISi3Og) er látið samsvara plagíóklasi. Fo = forsterít (Mg,Si04) samsvarar ólivíni og
En = enstatít (Mg2Si,06) orþópýroxeni. Hér skal þess
getið að af pýroxeni eru aðallega tvær gerðir, ágít
annars vegar og orþópýroxen hins vegar. Fer-
flötungnum á myndinni er skipt upp í þrjú svæði
með skástrikuðu plönunum tveim, í alkalí-
ólivín basalt, ólivín-þóleit og kvars-þóleít. 1
alkalí-ólivín basalti eru einkennissteindirn-
ar nefelín (Ne), ólivín (Fo), plagíóklas
(Ab) og ágít (Di). í ólivín-þóleíti eru
einkennissteindirnar hins vegar
ólivín, plagíóklas, ágít og orþó-
pýroxen. Munurinn á kvars-
þóleíti og ólivín-þóleíti er sá
að í því fyrrnefnda er kvars
en ólivín í því síðarnefnda.
Olivín, ágít og plagíöklas
myndast öll snemma á
kristöllunarferli bas-
altkviku. Kristöllun
þessara steinda
hefur þau áhrif
á efnasam-
setningu Ne
afgangskvik-
unnar að hún
fjarlægist flötinn
seni merktur er mark
flötur kísilmettunar. Ef upp-
hafskvikan er til vinstri við
þennan flöt leiðir kristöllun til þess
að efnasamsetning hennar breytist í átt
að nefelín-horninu. Sé upphafskvikan hins
vegar til hægri við markflöt kísilmettunar þróast kvikan í gagnstæða átt. Það er þessi
mismunandi þróun kvikunnar við kristöllun sem hefur leitt til þess að basalti hefur
verið skipt upp í tvo flokka um markmettunarflötinn. Alkalí-ólivín basalt einkennist af
nefelíni en þóleít af orþópýroxeni. Rétt er að benda á að þessar steindir þurfa ekki að
vera raunverulegar, heldur byggist skipting basaltsins á efnagrejningum og útreikningi á
þeim á steindum sem mundu myndast við jafnvægiskristöllun, svonefndum NORM-
steindum. Hröð kæling kemur í veg fyrir jafnvægiskristöllun.
Hafi basaltkvika upphaflega efnasamsetningu ólivín-þóleíts þróast kvikan í átt að fleti
kísilmettunar við myndun ólivíns, plagíóklass og ágíts úr kvikunni. Þegar kvikan nær
þessum lleti lekur orþópýroxen (En) að myndast en ólivín að eyðasl. Það sýna tilraunir.
Þegar allt ólivínið er horfið heldur vökvinn áfram að þróast í átt að kvars-horninu.
Þetta ferli kristöllunar á þóleíti skýrir þá staðreynd að ólivín er algengara í basalti, og
þá sem dílar, heldur en í gabbrói. Snögg kæling basalts eftir myndun dílanna kemur í veg
fyrir eyðingu ólivíns, en það gerir hæg kæling gabbrós ekki. (Byggt á Yoder og Tilley
1962.)
199