Náttúrufræðingurinn - 1993, Síða 68

kyns kynliður (sem myndaði bara egg-
frumur) en við spírun og vöxt smá-
grósins varð til karlkyns kynliður (sem
myndaði aðeins sæðisfrumur). Allar
götur síðan hafa verið til plöntur af
báðum þessum gerðum, misgróa og
samgróa, og misstór gró hafa greini-
lega þróast oft og hjá mörgum ólíkum
hópum plantna. Myndun þeirra hefur
líklega verið skilyrði fyrir þróun fræja.
I kjölfar stærðarmunarins þróaðist
ólíkt hlutverk gróanna. Einn grund-
vallarmunur á lífsferli fræplantna og
lífsferli frumstæðari æðplantna, t.d.
jafna og burkna, er að gróunum er ekki
dreift. Hjá lægri æðplöntum eru það
einlitna gróin sem sjá um landnám á
nýjum stöðum. Hjá fræplöntum er það
fræið (þ.e. tvílitna plöntukímið) sem
hefur þetta hlutverk.
Æxlun frœplantna og mikilvœgi
frjókornsins
I stað þess að dreifast og nema land
vex nú stórgróið innan veggja móður-
plöntunnar og myndar þar kvenkyns
kynliðinn. Honum er heldur ekki
dreift. Kvenkyns kynliðurinn þroskast
innan eggbúsins og í honum myndast
ein (blómplöntur) eða nokkrar (ber-
frævingar) eggfrumur.
Smágró fræplantna skiptir sér með
nokkrum skiptingum og myndar karl-
kyns kynliðinn. Karlkyns kynliðnum,
sem aðeins telur örfáar (oftast tvær eða
þrjár) frumur, er hins vegar dreift.
Hann er frjókornið. I frjókorninu
myndast svo sæðisfrumurnar eða sáð-
kjarnarnir. Með örfáum undantekning-
um mynda fræplöntur ekki hreyfan-
legar sæðisfrumur og því er oftast talað
um sáðkjarna frekar en sæði. Einu
undantekningarnar eru köngulpálmar
og musteristré; hjá þeim springur frjó-
pípan þegar hún er komin að munni
eggbúsins og út synda tvær bifhærðar
sæðisfrumur. Ekki er vitað hverjar
hinna fornu fræplantna höfðu bifliærð-
ar sæðisfrumur en þróun sem gerði
tilvist bifháralausra sáðkjarna mögu-
lega hlýtur að hafa verið geysilega
afdrifarík fyrir útbreiðslu plantna á
þurru landi, því með þeim urðu þær
plöntur óháðar vatni við frjóvgun. Hjá
hinum svokölluðu lægri æðplöntum,
þ.e. þeim sem ekki mynda fræ, er
sæðisfrumunni ekki skilað áleiðis að
eggfrumunni í „neytendapakkningu“
eins og frjókorninu. Sæðisfruman verð-
ur að koma sér þangað ein og sjálf og
það getur hún aðeins ef svo mikið vatn
er í umhverfinu að hún geti synt frá
frjóhirslunni, þar sem hún var mynduð,
og að egghirslunni. Þróun frjókorns
með sáðkjörnum sem gerðu frjóvgun
óháða því að vatn væri í umhverfinu
og þróun fræja vegur vafalítið þyngst
til að útskýra hvers vegna fræplöntur
(blómplöntur og berfrævingar) hafa
orðið ríkjandi í flóru jarðar.
Til þess að æxlun geti átt sér stað
verður frjókornið sem sagt að komast
að egginu. Plöntur nota til þess ýmsar
leiðir, oftast ýmis dýr (skordýr, fugla,
spendýr) eða vind. Mörg dýr eru trygg-
lyndir frjóberar sem skila frjókornum
nokkuð örugglega milli réttra piantna.
Fyrir vindfrævaðar plöntur er markið,
fræni samstæðrar plöntu, bara agnar-
lítili blettur sem plantan getur ekki
miðað á fremur en blindur byssumaður
- enda framleiða þær ógrynni frjó-
korna. Þegar frjókornið hefur lent á
réttum stað spírar það og vex í áttina
að eggbúinu og að Iokum inn í það.
Munur á æxlun berfrœvinga og
blómplantna
Eins og gömlu nöfnin, berfrævingar
og dulfrævingar, gefa til kynna liggur
einn munur á þessum hópum í því að
eggbú, og seinna fræ, berfrævinga
liggja nakin á blöðunum sem þau
myndast á (og kallast fræblöð). Fræ-
62