Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 76

11. mynd. Villtir bananar
í Malasíu en í suðaustur
Asíu voru bununar líklega
fyrst ræktaðir. Aldinið er
myndað úr þríblaða frævu
og sést eitt fræ í hverju
blaði; þessir villtu ban-
anar eru fullir af fræjum
sem eru nokkuð stór og
hörð. Ræktaða plantan
sem sætu bananarnir fást
af (Mnsa paradisiaca) er
líklega kynblendingur og
hvergi til villt. Hún er
þrílitna og myndar engin
l'ræ. Sé banani skorinn
þvert, má sjá þrjá dökka
bletti sem eru tóm egg-
búin. Ljósm. Þóra Ellen
Þórhallsdóttir.
mætti álykta að mikilvægi fræja lægi
fyrst og fremst í tvennu. Annars vegar,
og e.t.v. fyrst og frernst, í því að fræið
er afsprengi kynæxlunar. Það er sá
hluti æviskeiðsins sem erfðafræðileg
nýbreytni kemur fram á; uppstokkun
hefur orðið á erfðaefni og tvær ólíkar
kynfrumur sameinast til að mynda
nýjan einstakling sem er ólíkur báðum
foreldrum. Hins vegar má benda á að
allir plöntustofnar, nema stofnar þeirra
tegunda sem einkenna síðasta stig
framvindu, eru fyrr eða síðar dæmdir
til staðbundinnar útrýmingar. Það eru
því aðeins þær tegundir sem náð hafa
að dreifa fræjum sínum út fyrir svæðið
sem geta skilið eftir sig afkomendur
eftir að upprunalega svæðið er orðið
þeim óhagstætt. Plöntur geta þokast úr
stað með jarðstönglum og renglum en
þær dreifast fyrst og fremst með
fræjum.
Það er athyglisvert að ekki er mjög
sjaldgæft að plöntustofnar hafi glatað
hæfileikanum til kynæxlunar. Hjá þeim
stofnum verða engin ættliðaskipti og
nýr einstaklingur er að jafnaði ná-
kvæmlega eins og foreldrið (móðirin).
Slíkir stofnar og tegundir eru nefnd
geldæxlandi og af þekktum íslenskunt
plöntum má nefna túnfífla, undafífla
og maríustakka. Þessar tegundir mynda
eigi að síður fræ. Það er breytilegt úr
hvaða frumu fræið myndast en sam-
eiginlegt öllum er að nýtt plöntukím
myndast beint úr tvílitna móðurfrumu
án undangenginnar meiósu og samruna
kynfruma.
Vissulega eru þekktir plöntustofnar
og tegundir sem ekki mynda fræ.
Hugsanlega eru slíkar tegundir algeng-
astar í heimskauta- og háfjallaflórum
og þessar plöntur mynda þá oftast
æxlilauka eða blaðgrónar smáplöntur í
staðinn. Sé litið á flóru jarðar í heild
eru slíkar tegundir þó mjög sjaldgæfar.
Þó nokkuð margir plöntustofnar virðast
lifa að mestu eða alveg án kynæxlunar,
og þá jafnframt án þeirra möguleika
sem hún gefur til uppstokkunar á
70