Náttúrufræðingurinn - 1993, Síða 85

Sá eiginleiki leirtegunda að binda
vatn er afskaplega mikilvægur gróðr-
inum á yfirborðinu. Án leirsins og líf-
rænna efna myndi vatn sem berst í
jarðveginn í rigningu hripa jafnskjótt
niður úr honum. Leirinn bindur vatnið
og miðlar því aftur til gróðursins, sem
getur nýtt vatnið í langan tíma eftir að
úrkoman fellur. Það er síðan háð
hitastigi, jarðvegsgerð, uppgufun og
gróðurhulu hve lengi rakinn endist í
jarðveginum.
Jarðvegur ríkur af allófani getur
bundið mjög mikið vatn og er það
raunar einn helsti eiginleiki eldfjalla-
jarðvegs. Algengt er að eldfjallajarð-
vegur geti bundið meira en jafnþyngd
sína af vatni og er slíkt mjög sjaldgæft
þegar ólífrænn jarðvegur á í hlut.
GREINING LEIRSTEINDA
Sökum þess hve smáar leirsteindir
eru verður að beita ýmsum óbeinum
aðferðum til þess að meta hlutfall og
gerð leirs í jarðvegi.
Kornastœrðarmœlingar
Kornastærðardreifing er meðal
mikilvægustu eiginleika jarðvegs og
sá sem hvað mest gefur til kynna um
eðli hans, t.d. hve hentugur jarðvegur-
inn er til ýmiss konar ræktunar eða
hversu hætt honum er við rofi.
Hægt er að mæla kornastærð í jarð-
vegi með nokkrum aðferðum. Þær
algengustu fela í sér að jarðvegur er
sigtaður til að meta hlutfall sands. Þau
korn sem falla í gegnum þéttustu sigtin
(yfirleitt um 0,05 mm, sem skilur á
milli sands og silts) eru sett í vökva-
súlu til mælingar á silti og leir. Jarð-
vegurinn er hristur upp í vökvasúlunni
og síðan er eðlisþyngd vökvans mæld
með flotholli. Eftir því sem meira er
af silti og sandi í lausninni er hún
þyngri og þar með flýtur flotholtið
hærra. Síðan er fylgst með því hvern-
ig vökvinn léttist þegar jarðvegskornin
falla til botns og á þennan hátt má
meta með nokkurri nákvæmni korna-
stærðardreifingu jarðvegsins. Þar sem
flestar gerðir blaðlaga leirsteinda hafa
þann eiginleika að kornin loða saman
þarf að bæta efnum í lausnina til að
sundra samkornum svo að leirinn loði
ekki lengur saman. Annars er ekki
hægt að beita þessari aðferð.
Greining á gerð leirsins
Eiginleikar leirs eru mjög breytilegir
og þegar rneta skal jarðveginn er
mikilvægt að kanna hvaða leirsteindir
finnast í honum. Leirsteindir eru svo
smáar að ekki er hægt að greina þær
í venjulegri smásjá vegna þess að
bylgjulengd sýnilegs ljóss er meiri en
kornastærð leirsins. Þess vegna hafa
röntgengeislar, sem hafa mun styttri
bylgjulengd cn sýnilegt Ijós, verið
helsta tækið til að greina leirsteindir
til tegunda sem næst alla þessa öld.
Aðferðin er talin sjálfsagður þáttur í
jarðvegsrannsóknum en dugar ekki
fyrir íslenskan jarðveg því algengar
leirsteindir í eldfjallajarðvegi greinast
ekki á þennan hátt.
Aðferðir sem nú ryðja sér til rúms
við rannsóknir á leir byggjast m.a. á
notkun innrauðra geisla og rafeinda-
smásjártækni.
Eifiðleikcir við greiningu allófans og
skyldra steinda
Hefðbundnar aðferðir við rann-
sóknir á leir henta illa fyrir eldfjalla-
jarðveg. Á það bæði við um korna-
stærðarmælingar og notkun röntgen-
geisla.
Ástæðan fyrir erfiðleikum við
kornastærðarmælingar er sú að allófan
binst saman í klasa (samkorn) sem eru
mjög stöðugir. Efnin sem notuð eru til
þess að sundra blaðlaga leirögnum
verka ekki á allófan. Einna skásl hefur
79