Andvari - 01.01.1986, Qupperneq 70

68
HJÁLMAR SVEINSSON
ANDVARI
III
Nú vildi kannski einhver staðhæfa að framfarir séu lögmál sögunnar.
Hann myndi þá benda á allar þær umbætur sem vísindi og tækni liafa haft
í för með sér. Þetta eru hinar mælanlegu framfarir mannkyns. Auðvitað
neitar Nordal þeim ekki. En hann heldur því fram að það sé ekkert lögmál
að menningin eða siðferðilegur þroski einstaklingsins aukist þótt sið-
menningin eflist. í íslenzkri menningu segir: „Snorri Sturluson mundi ekki
hafa hugsað né orðað hugsanir sínar betur þótt hann hefði haft stóra gler-
glugga á skrifstofu sinni, Jónas Hallgrímsson ekki ritað ljúfara mál með
sjálfblekungi en fjaðurpenna, Jón Sigurðsson ekki orðið hreinlyndari við
rafmagnsljós en steinolíulampa.“26) Og vitanlega hefði hann getað tekið
samskonar dæmi af menningu þjóðar. Það er ekkert sem gerir siðferðið
betra, lífsskoðunina raunsærri og listirnar þróttmeiri þó siðmenningin
verði fullkomnari.
I ritgerð sinni um alheimssiðmenningu og þjóðlegan arf, segir Paul
Ricoeur að siðmenning þróist með söfnun og framförum en þjóð rækti menn-
ingu sína með tryggð og sköpun. Hann segir ennfremur að siðmenningin sé
einskonar verkfærabúnaður mannsins en skapandi menning ákvarði til-
gang þessa búnaðar. Og samfara því að verkfærabúnaðurinn þróist komi
viss rökvæðing sögunnar í ljós. Ricoeur telur upp fimm stig þessarar
rökvæðingar: Vísindahyggja sem hefur gert vísindalegan þankagang að
mikilvægu sameiningarafli mannkyns; tœkniþróun, hagnýting vísindanna
veldur alþjóðlegri tæknimenningu; rökvísi stjórnmálanna sem sést best í al-
þjóðlegri formgerð nútímaríkisins, rökvísi hagfræðinnar, hagfræðileg tækni
verður alþjóðleg; alþjóðlegir lifnaðarhættir sem við greinum í hinni svoköll-
uðu neyslumenningu.
Að áliti Ricoeurs er þessi alheimssiðmenning tvíræð. Hún leiðir til raun-
verulegra framfara en getur líka orsakað „núllstöðu skapandi menningar".
Alheimssiðmenningin er nefnilega eins og verkfærabúnaður sem verður
betri og betri, safnast þannig fyrir, en felur aldrei í sér endurmat þeirra
gilda sem að baki liggja. Þannig getur siðmenningin „gleypt manninn með
húð og hári“ eins og Nordal orðar það, eða með orðum Ricoeurs „stað-
næmst á neyslumenningarstigi". Og augljóslega vilja þeir báðir benda á
þetta sama, menning er það eitt „. . . að njóta þess, sem siðmenningin
býður, án þess að selja því sál sína.“
Samkvæmt kenningu Ricoeurs er vandi þjóðmenningar sá að hún á enga
völ aðra en að samrýmast þeirri heimsmenningu og rökvæðingu sögunnar
sem vísindi og tækni hafa alið af sér. Um leið á hún það á hættu að renna
saman við heimssiðmenninguna og verða óþekkjanleg frá henni. Þjóð-
menning getur því aðeins lifað þennan háska af að hún tapi ekki þræðinum