Andvari - 01.01.1986, Qupperneq 95

ANDVARI
BJARTUR OG SVEITASÆLAN
93
an miðast þó öll samkvæmt lögmáli raunsæisstefnunnar að því að útskýra
hvernig hugsunarháttur einyrkjans hlýtur að vera mótaður af þröngum
sjóndeildarhring og fátæktarbasli. Peir Hamsun og Gunnar Gunnarsson
fegruðu fyrir sér sveitalífið úr sömu fjarlægð og Sigurður Nordal og Jónas
frá Hriflu dásömuðu líf bænda í Öræfasveit (Vaka 1927; Dvöl 1937). Hall-
dór Laxness andmælti allri slíkri vegsömun fátæktarinnar.
Spurningin um hversu líkur öðrum skepnum maðurinn væri skipti
miklu máli frá sjónarmiði hugmyndarfræði. Sósíaldarwínistar litu svo á að
maðurinn væri fyrst og fremst dýr meðal annarra dýra, og þess vegna
kipptu þeir sér ekki upp við grimmd manna og annað hátterni sem kallað
er dýrslegt. Halldór og aðrir sósíalistar drógu hins vegar fram þá hlið máls-
ins að maðurinn hefur sig yfír dýraríkið með siðmenningu sinni, göfgar
náttúruna og virkjar hana. Halldór líkti Bjarti ekki við jórtrandi sauð til að
gera íslenska bændur hlægilega, heldur til að sýna hvernig gallað þjóð-
skipulag kallar bæklun yfir þegnana, gerir þá að skepnum. Hann deildi á
einyrkja af því að hann aðhylltist hugsjón samvirkja.
Um hetjur
Undirtitill Sjálfstœðs fólks er „Hetjusaga". í Skáldatíma útskýrir Halldór
frekar með hvaða hætti sagan tengist hetjuskap:
Þarna var eins og í íslendingasögunum verið að útmála hetjuskap manns
án tillits til málstaðar hans. Og málstaður Bjarts var vondur frá hérumbil öll-
um sjónarmiðum nema hetjuskaparins. (208—209)
Við þessi ummæli vaknar spurningin hvort sá maður geti verið hetja sem
berst fyrir vondum málstað, kannski glæpsamlegum. Hetjuskapur og ein-
staklingshyggja fara gjarna saman, en hver er hetja í augum þess manns
sem er andvígur einstaklingshyggju og aðhyllist félagshyggju?
í tengslum við þetta vil ég til hægðarauka greina milli þriggja tegunda af
hetjum. í fyrsta lagi er það „hetja sakir valds“, í öðru lagi „hetja sakir
tryggðar við málstað sem að vísu er vondur“ og í þriðja lagi „hetja sakir
tryggðar við góðan málstað". Að jafnaði þykir sá auðvitað meiri hetja sem
fórnar sér fyrir málstað sem er góður. í fjórða lagi mætti kannski nefna að
»,hetja í sögu“ lýtur lögmálum sem eru frábrugðin hetjum hlutbundins
veruleika, því ekki er víst að sá sem verður að hetju í augum lesanda sé
hetja vegna styrks síns né dyggðar.
í fjórum meginhlutum sögunnar er Bjartur fyrst og fremst „hetja sakir
tryggðar við vondan málstað". En með hliðsjón af lokaþættinum, fimmta