Hugur - 01.01.1996, Síða 11

Aftvennu illu
9
en ég ætla samt að ræða um og segja sögur, sögur af ákveðnu tagi, í
ákveðnu augnamiði.
„Tveir eru nú kostir fyrir höndum“, sagði Kári Sölmundarson við
Bjöm í Mörk forðum, „sá er annar, að þú standir að baki mér og hafir
skjöldinn að hlífa þér með, ef þér kemur hann að nokkuru gagni. Hinn
er annar, að þú stíg á hest þinn og ríðir undan, sem þú mátt mest.“
Við munum hvom Björn valdi að lokum þótt honum þættu báðir
miðlungi góðir. Hann kaus fremur, af tvennu illu, að vera bakhjarl
Kára - bar enda nokkurt traust til vígsgæfu hans - en að „skæðar
tungur“ tækju svo til orðs að hann hefði mnnið frá Kára í hugleysi.
Við munum einnig hvemig Bjöm þótti „miklu heldur maður en áður
fyrir sér“ eftir að hafa upp tekið þennan kost, bæði í hópi annarra
búandkarla og ekki síður, sem Birni þótti sjálfum mest um vert, í
augum konu sinnar. Kári hafði að vísu reynst „vinur hans mikill" er
hann túlkaði orð og gjörðir Bjöms fyrir húsfreyju. Þessi saga kann að
vera háðuleg fremur en harmræn en hún sver sig þó í ætt kringum-
stæðna sem ganga eins og rauður þráður í gegnum fornsögur okkar:
Söguhetjan stendur frammi fyrir tveimur kostum og báðum hörðum.
Hún kemst ekki hjá því að velja annan hvom og hetjuskapur hennar
veltur á því hvort henni þykir á endanum fegurri, hlíðin eða hafið.
Alsiða er í siðfræði að tefla fram klípusögum af þessu tagi og þær
eru raunar í tísku nú sem aldrei fyrr. Söguhetjan er leiksoppur
einhverra yfirþyrmandi aðstæðna, í þessu tilfelli duttlunga heim-
spekingsins sem spinnur henni örlög af ýtrasta hugviti. Á báðar
hendur blasir við hyldýpið eða hroðinn og vandséð hvemig hún getur
losnað úr klípunni. Sumir hafa bent á að heimspekingar sjáist á tíðum
ekki fyrir í hugkvæmni sinni: Margar þessar sögur séu í versta falli
svo óraunhæfar að þær lýsi aðstæðum sem aldrei verði á vegi nokkurs
venjulegs manns; í besta falli gefi áherslan á þær rangsnúna mynd af
þeim hversdagslega siðferðisvanda sem nútímamenn standi frammi
fyrir við hvert fótmál. Óþarfi sé þar að seilast um hurð til loku.7
n
Richard Hare hefur m.a. gert sér nokkum mat úr þessari gagnrýni, sjá
tilvísanir í skrif hans í grein minni, „Nytjastefnan", Þroskakostir
(Reykjavík: Rannsóknarstofnun í siðfræði, 1992), bls. 84. Mætti ég
hér rétt nefha þriðju ávirðinguna: Ofnotkun klípusagna við að skera úr
um siðferðisvitund fólks kann að hafa villt þeim sýn er borið hafa
saman siðferðiskennd karla og kvenna. Reynsla mín er vissulega sú
hin sama og flestra annarra, að konur velki slíkar sögur lengur í huga