Hugur - 01.01.1996, Blaðsíða 35

Af tvennu illu
33
tengir við endalausar málamiðlanir stjómmálanna.61 Þcgar kemur að
erfiðri ákvörðun á ögurstund á nytjastefnumaðurinn oft úr vöndu að
ráða, en hann skirrist ekki við að reyna að ráða fram úr vandanum með
hamingju sem flestra að leiðarljósi;62 að horfast í augu við samábyrgð
sína á velferð heimsins. Nytjastefnumaðurinn flýr þannig úr brenn-
unni með Kára, til þess að geta síðar komið fram maklegum hefndum,
í stað þess að bíða bölrór eftir því að logamir svíði hann. Hann bregst
við eins og hetja fram í rauðan dauðann, ekki sem leiksoppur eða
fórnarlamb.63 Komi að því að hann þurfi, eins og Sophie, að kjósa
feigð á einn til að bjarga öðrum, gerir hann það l'ráleitt með því
hugarfari að ekki muni um einn blóðmörskepp í sláturtíðinni. Nytja-
stefnumaðurinn þjáist, eins og við þjáumst öll þegar við neyðumst til
að taka harmræna ákvörðun. En hann veit einnig að betra er, af tvennu
illu, að annað bamið lifi en hvomgt, og hann veit að hann býr í
hörðum heimi þar sem það kostar klof að ríða röftum; að gera og
vera.
Dygðafræðingar nútímans hafa gert siðfræðinni mikið gagn, eins
og ég vék að í öndverðu máli. Þeir hafa rifjað upp með okkur forn
aristótelísk sannindi um þýðingu dygða, og ekki síður tilfinninga,
fyrir hið góða líf. En að svo miklu leyti sem siðferðiskenning er
hjálpartæki til siðlegrar ákvörðunar þá hafa þeir ekki, fremur en
Aristóteles forðum, sett fram neina fullburða kenningu, neitt „tæki“
61 Sjá „Að gera og að vera...“, bls. 76.
62 Hér verður þó að minna á það sem fyrr segir í ritgerðinni að til geta
verið aðstæður þar sem báðir/allir kostir eru nákvæmlega jafnslæmir
og ekki skiptir í raun máli hvor/hver er valinn. Sjá einnig
neðanmálsgrein 16 f „Nytjastefnunni", Þroskakostir, bls. 85. En það
er ekki löstur á nytjastefnunni (né hvaða annarri siðferðiskenningu
sem er) að geta ekki gefið okkur ráð við slíkar jaðaraðstæður, fremur
en það er löstur á íþróttadómara að geta ekki skorið úr um hvor vann
hlaup ef tveir komu hnífjafnir í mark.
63 Ég styðst hér m.a. við skilgreiningu hetjuhugsjónarinnar í bók
Bowra, C. M., Heroic Poetry (London: Macmillan, 1966). Bowra
bendir á hvemig hetjuskáldskapur hafi smám saman sprottið upp úr
eldri skáldskapargerðum, töfraþulum og tregrófi; breytingin sé m.a. sú
að hetjan beijist til síðasta blóðdropa við ofureflið í stað þess að
beygja sig fyrir því og harma hlutskipti sitt sem leiksopps örlaganna.
Að breyttu breytanda má segja að ég hafi í þessari ritgerð rakið
hliðstæða þróunarsögu, frá sjálfhverfu dygðafræðanna til dáða
nytjastefnunnar!