Ný saga - 01.01.1988, Síða 7

ÁSTIR OG VÖLD
ungaöld hafi stjórnast af öðru
en kynhvöt? Hvers vegna
héldu menn frillur og oft
margar? Leitin að svari hlýtur
að vera skemmtilegt verkefni.
BARÁTTA
KIRKJUNNAR
HEFST
Lengi vel virðast „mjúku
gildin“ hafa ráðið afstöðu ís-
lensku kirkjunnar í kynferðis-
málum höfðingja, enda var
veraldlegt og andlegt vald að
mestu í höndum sömu manna,
veraldlegra höfðingja. Arið
1173, eða þar um, ritaði Ey-
steinn erkibiskup í Niðarósi
hins vegar bréf til Klængs
biskups í Skálholti, þar sem
hann ávítar íslenska höfðingja
fyrir fjöllyndi, segir suma hafa
konur sínar látið og „hórkon-
ur“ undir þær tekið, en sumir
hafi báðar undir sama þaki.
Sjálfur hafði Klængur biskup
gert sig sekan um barneign ut-
an hjónabands, með náfrænku
sinni þar að auki. Það kom því
í hlut eftirmanns Klængs,
Þorláks Þórhallssonar að
fylgja stefnu Eysteins eftir hér
á landi. Á dögum Þorláks
tíðkaðist það ennþá að giftir
höfðingjar og aðrir héldu hjá-
konur eða frillur og um 1180
sendi Eysteinn annað bréf til
Islands, enn harðorðara en
hið fyrra og í því segir Ey-
steinn höfðingja lifa búfjárlífi,
en rækja ekki hjúskap „ne þat
helga samband er eigi ma
slitna“.2
Bréf þessi tvö marka upp-
hafið að baráttu kirkjunnar
fyrir bættu siðferði hér á
landi. Það var við ramman
reip að draga. Kenningar
kirkjunnar um hjónabandið
voru íslenskum landslýð
framandi í lok 12. aldar.
Hjónaband var samkvæmt
boðskap kirkjunnar eitt af sjö
sakramentunum og var því
heilagt. Skilnaður hafði oftast
verið auðveldur í framkvæmd
en varð samkvæmt bókstafn-
um háður leyfi biskupa og
jafnvel bundinn því skilyrði
að hjónin lifðu „hreinlífi“ það
sem eftir var. Kynlíf var for-
dæmt nema kynlíf hjóna í
þeim tilgangi að eignast erf-
ingja. Ljóst er að giftir karlar
jafnt og ógiftir héldu frillur,
en eins er víst að brot giftra
karla var álitið enn alvarlegra
en hinna, þar sem þeir gerðu sig
seka um hórdóm, saurgun á
sambandi sem naut blessunar
kirkjunnar. Frillulífi ógifts
fólks var litið öðrum augum.
Þorláki virðist hafa verið
afar annt um að bæta siðferði
Islendinga. Þegar hann settist
á biskupsstól skipaði hann
fyrir um skriftir og „margar
aðrar agareglur kirkjunnar
framar en áðr tíðkaðist á ís-
landi“ einkum þó um hór-
dóm.3 Segir Sveinbjörn Rafns-
son í grein sinni „Þorláks-
skriftir og hjúskapur á 12. og
13. öld“ í Sögu 1982 að skrifta-
boð Þorláks séu á mörgum
sviðum með ýtarlegustu og
ströngustu skriftaboðum sem
til eru frá evrópskum miðöld-
um. Einnig álítur Sveinbjörn
að vegna þess hversu framandi
boðskapur kirkjunnar var ís-
lendingum hafi Þorláki þótt
harðar aðgerðir nauðsynleg-
ar. Aðaláherslan er lögð á að
auka virðingu fyrir hjóna-
bandinu og skriftaboðin virð-
ast einkum ætluð körlum
„sem ekki vilja hlíta boðum
og bönnum kirkjunnar um
einkvænishjúskap, helgi há-
tíðisdaga og blóðskömm"
eins og Sveinbjörn tekur til
orða. Samkvæmt skriftaboð-
unum skyldi kvæntur maður
skriftast ef hann drýgði hór
með giftri konu, en skriftin
var minni ef ekki hafði komist
upp um þau. Eins skyldi
skriftast minna ef annað
þeirra var ógift. Þorlákur
lagði aðaláherslu á að koma í
veg fyrir hjónabönd sem
meinbugir voru á og að stía í
sundur þeim hjónum sem
lifðu í slíku hjónabandi. Ekki
verður séð að hann hafi barist
fyrir einlífi klerka, og frillulífi
ógifts fólks lét hann nánast
alveg óáreitt. Umburðarlyndi
kirkjunnar, og tvískinnungur,
gagnvart frillulífi gengur aftur
í skipan Árna Þorlákssonar
biskups frá 1269, og í Jónsbók
þar sem hórdómsbörn eru aft-
ar í erfðaröð en börn getin í
frillulífi.4
En þrátt fyrir að kenningar
kirkjunnar hafi verið íslensk-
um höfðingjum framandi í
fyrstu er líklegt að þeir hafi
fljótt neyðst til að virða boð-
skapinn um einkvæni og heil-
agt hjónaband. En hvaða aug-
um litu 12. og 13. aldar menn
þá stofnun og hversu fúslega
beygðu þeir sig undir vilja
kirkjunnar?
HJÓNABAND OG
ÆTTARHAGS-
MUNIR
Agnes S. Arnórsdóttir segir
í grein sinni „Viðhorf til
kvenna í Grágás" í Sögnum
1986 að í þjóðveldinu hafi hjú-
skapur gegnt veigamiklu hlut-
verki. Hjónaband hafi stuðlað
að eignatilfærslu á milli ætta
og þess vegna hafi konur verið
mikilvægar í félagslegum til-
gangi. Ohætt er að taka undir
þessa skoðun Agnesar.
Hjónabandið var samnings-
atriði ættanna sem að hjóna-
leysunum stóðu. Það þótti
mikilvægt að jafnræði væri
með hjónaefnum varðandi
efnahag og félagslega stöðu,
en dæmi voru þess að verald-
Skilnadur haföi oftast
veríð auðveldur í
framkvæmd en varð
samkvæmt
bókstafnum háður
leyfi biskupa og
jafnvel bundinn því
skilyrði að hjónin lifðu
„hreinlífi“ það sem
eftir var.
Samkvæmt
skriftaboðunum
skyldi kvæntur maður
skriftast ef hann
drýgði hór með giftrí
konu, en skriftin var
minni ef ekki hafði
komist upp um þau.
Hjónabandið var því í
raun forréttindi þeirra
sem eitthvað áttu.
5