Ný saga - 01.01.1988, Qupperneq 18

Þorleifur Óskarsson
muna sinn fífil fegri. Þar er
fyrst og fremst átt við hlutafé-
lagið Alliance, sem var jafn-
aldri íslenskrar togaraútgerð-
ar, stofnað árið 1905. Það
hafði lengst af verið annað öfl-
ugasta togarafélag landsins, á
eftir Kveldúlfi. Félagið gerði
út þrjá togara árið 1940, en
keypti tvo eftir stríð. Annar
þeirra var raunar sáputogari,
Kári RE 195, en hann var seld-
ur úr landi snemma árs 1950.
Upp frá því var nýsköpunar-
togarinn Jón forseti eina skip-
ið, sem félagið gerði út.
Togarafélögin fjórtán, sem
ekki keyptu ný skip, heyrðu
brátt sögunni til. Hluthafar
sex félaga áttu reyndar aðild
að stofnun tveggja nýrra
fyrirtækja, sem keyptu ný-
sköpunartogara. Helmingur
þessara fjórtán félaga var að
stíga sín fyrstu spor á sviði
togaraútgerðar og því e.t.v.
ekki mikils af þeim að vænta.
Þannig voru sjö félög af fjór-
tán stofnuð á árunum 1940—
1945. Og það sem skipti meira
máli, sex af sjö eignuðust ekki
gamla togara fyrr en á árunum
1944—1945.13
Nýliða úr hópi einkafram-
taksins mátti telja á fingrum
annarrar handar. Aðeins fjög-
ur ný einkafyrirtæki litu dags-
ins ljós. Þar af urðu tvö til við
samruna eldri félaga, hlutafé-
lögin Akurey í Reykjavík og
Akurgerði í Hafnarfirði. Einu
raunverulegu nýliðarnir voru
togaraútgerð Guðmundar
Jörundssonar á Akureyri og
Goðanes h.f. í Neskaupstað,
sem nokkrir trillukarlar
stofnuðu af vanefnum.14
Það er fróðlegt að bera
þetta saman við endurnýjun
flotans eftir heimsstyrjöldina
fyrri. Þá ríkti allt annar andi í
herbúðum einkaframtaksins.
I Reykjavík einni voru stofn-
uð tíu ný togarafélög á árun-
um 1919—1920, og árið 1920
bættust sextán togarar, nýir
og gamlir, við togaraflota
Reykvíkinga. Einkaframtakið
geislaði af bjartsýni og það
virtist engu skipta, þótt
stjórnvöld gerðu ekkert til að
greiða götu þess. Bjarni
Guðmarsson sagnfræðingur
lýsir þessum áhuga í ritgerð
um togaraútgerð í Reykjavík,
á eftirfarandi hátt:ls
velgengni togaraútgerðar-
innar fram til 1917, hátt fisk-
verð undangengin ár og góð-
ur afli, sáu til þess að margir
hugðu á togaraútgerð um
leið og aðstæður leyfðu. Það
var því fljótlega að stríðinu
loknu að útgerðarfélög fóru
að hugsa sér til hreyfings.
Þau sem haldið höfðu togur-
um í stríðinu gerðu ráðstaf-
anir til að kaupa nýja, því að
gömlu skipin þóttu úrelt.
Hin sem látið höfðu togara
sína [tíu togarar seldir til
Frakklands 1917] tóku mörg
hver fram söluféð og ýmist
keyptu gömul skip eða létu
smíða fyrir sig ný. Þá skutu
upp kolli fjöldamörg ný tog-
araútgerðarfélög. Voru
meðal hluthafa „. . . jafnvel
prófessorar, menntaskóla-
kennarar, óðalsbændur og
sveitaprestar“.
Eftir heimsstyrjöldina síð-
ari var bjartsýnin og fram-
kvæmdagleðin á allt öðrum
vígstöðvum. Hreppsnefndar-
menn og bæjarfulltrúar sáu til
þess, að nýsköpunarstjórnin
var ekki í minnstu vandræð-
um með að selja togarana. Oll
sveitarfélög, sem vettlingi
gátu valdið, vildu kaupa togara
og komust færri að en vildu.
Hvorki meira né minna en
þrettán sveitarfélög sóttu um
34 skip í desember 1945. Stór-
tækasti umsækjandinn var
Reykjavíkurbær, sem sótti
um tuttugu togara og vildi
með því tryggja hefðbundna
hlutdeild bæjarins í togara-
flota landsmanna. Raunar ætl-
aði bæjarfélagið ekki að hefja
útgerð á eigin vegum, nema
einkaframtakið gæti ekki séð
svo um, að hlutdeild Reykja-
víkur yrði tilhlýðileg.16
Þegar upp var staðið fengu
tíu bæjarfélög samtals fimm-
tán nýsköpunartogara og
hófu útgerð á árunum 1947—
1948. Bæjarútgerðir komust á
legg á Akranesi, Siglufirði, í
Neskaupstað, Vestmannaeyj-
um, Keflavík og Reykjavík.
Hlutafélög í meirihlutaeigu
bæjarfélaga voru stofnuð á
Isafirði, Akureyri og Seyðis-
firði. Á næstu árum áttu fleiri
sveitarfélög eftir að bætast í
hópinn. A skömmum tíma
urðu þáttaskil á rekstrarformi
og dreifingu togaranna um
landið. En hvaða ástæður lágu
að baki?
AF HVERJU
KEYPTU
EINKAAÐILAR
EKKI FLEIRI
TOGARA?
Þegar fjallað er um hlut
einkaframtaksins í nýsköpun
togaraflotans verður naumast
gengið framhjá endurminn-
ingum Einars Olgeirssonar.
Hann var einn helsti arkitekt
nýsköpunarinnar og átti sæti í
Nýbyggingarráði, sem ásamt
ríkisstjórninni bar hitann og
þungann af uppbyggingu at-
vinnulífsins. í endurminning-
unum segir Einar frá því,
hvernig kaupin gerðust á eyr-
inni, þegar íslensk ríkisstjórn
var í fyrsta skipti leiðandi afl
við endurnýjun flotans. Frá-
sögnin bendir til þess, að tog-
araeigendur hafi verið lítt
hrifnir af framhleypni stjórn-
valda og að samskiptin milli
þessara aðila hafi vægast sagt
Fáir einstaklingar
voru reiðubúnir að
freista gæfunnar þrátt
fyrir einstakt góðæri
undanfarin ár og
stórhuga ríkisstjórn,
sem gerði hvort
tveggja i senn; samdi
um smíði á
togurunum og bauö
öllum upp á hagstæð
lán.
Helmingur þessara
fjórtán félaga var að
stíga sín fyrstu spor á
sviði togaraútgerðar
og þvíe.t.v. ekki
mikils af þeim að
vænta.
16