Ný saga - 01.01.1988, Qupperneq 23

TOGARAÚTGERÐ Á TÍMAMÓTUM
nýsköpunartogara. Thors-
bræður hafi hins vegar ákveð-
ið að nota stríðsgróðann til að
byggja síldarverksmiðju í
Orfirisey og stækka Hjalteyr-
arverksmiðjuna. En þeir
reyndust glámskyggnir í fjár-
festingum að þessu sinni. Síld-
in brást fyrir Norðurlandi ár-
ið 1945 og æ síðan. Frá 1949
var léleg síldveiði allt í kring-
um landið og fór ekki að
glæðast aftur fyrr en undir lok
sjötta áratugarins.’9
S VEIT ARFÉLÖGIN
Þær skýringar, sem menn
hafa gefið á mikilli þátttöku
sveitarfélaga, eru einkum af
tvennum toga, algjörar and-
stæður og báðar ófullnægj-
andi. Fyrst er það kenningin
um gróðafíkn sveitarfélag-
anna. Sumir hafa haldið því
fram í fullri alvöru, að gróða-
vonin hafi gagntekið sveitar-
félögin. Þau hafi óð og upp-
væg viljað komast í þá gull-
námu, sem álitið hafi verið að
togararnir mundu opna eig-
endum sínum. Tryggvi
Öfeigsson, framkvæmdastjóri
hlutafélaganna Jiípíter og
Marz, þeirra einkafyrirtækja
sem mest kvað að í togaraút-
gerðinni eftir stríð, var ötull
talsmaður þessarar skýringar.
I viðtali við tímaritið Frjdlsa
verslun árið 1967, sagði hann
m.a. :30
Um árabil var því haldið
fram að togaraútgerðar-
menn væru stórfelldir arð-
ræningjar. Til þess að sann-
prófa þetta og raunar til að
hirða þennan ímyndaða
stórgróða útgerðarmanna,
voru bæjarútgerðir settar á
fót.
Svipaðar skoðanir má sjá
víðar, m.a. í endurminningum
Sigurjóns Einarssonar skip-
stjóra.31 En það er engin
ástæða til að eyða miklu púðri
á skýringu sem þessa, enda
segir hún nákvæmlega ekki
neitt um þau sjónarmið, sem
forsvarsmenn sveitarfélaga
lögðu til grundvallar. Hún
segir fyrst og fremst sína sögu
um afstöðu þessara manna til
ojúnberra afskipta. Tryggvi
Ófeigsson var t.d. svarinn
andstæðingur fyrirtækja á
vegum sveitarfélaga og taldi
þau hafa spillt fyrir togaraút-
gerðinni og vaxtarmöguleik-
um hennar. Hin skýringin
stefnir í þveröfuga átt. Tog-
arakaup sveitarfélaga hafi ekki
stjórnast af gróðavon, heldur
hafi sveitarstjórnarmenn
verið að bregðast við lélegri
frammistöðu einkaframtaks-
ins. Þátttaka sveitarfélaga hafi
verið neyðarúrræði til að
forða þjóðinni frá atvinnu-
leysi og upplausn. Óhætt er
að fullyrða, að þessi skoðun
hafi verið ríkjandi allt fram á
Þegar Reykvíkingar tóku á móti fyrsta
nýsköpunartogaranum, Ingólfi Arnarsyni, sagði
Gunnar Thoroddsen, nýskipaður borgarstjóri, m.a.:
„Skoðanir eru skiptar um ágæti opinbers
atvinnureksturs. En það segi ég óhikað, að
meginsjónarmið vort hlýtur að vera það, að fá
atvinnutækin og halda þeim úti. Óskir allra flokka
munu sameinast í því að árna hinni nýju bæjarútgerð
Reykjavíkur heilla og velgengni."
þennan dag. Lítum á tvö ólík
dæmi þessu til staðfestingar.
Fyrst greinargerð með frum-
varpi viðreisnarstjórnarinnar
til laga um kaup á sex skuttog-
urum, sem samþykkt var á Al-
þingi árið 1970. Þar sagði
m - .32
m.a.:
Þrátt fyrir góða afkomu tog-
araútgerðarinnar á árunum
þar á undan [1940—1945]
reyndust einkaatvinnurek-
endur ekki hafa svo mikla
trú á rekstri togara í framtíð-
inni að þeir vildu kaupa öll
þau skip, sem ríkisstjórnin
taldi þá nauðsynlegt að láta
byggja til eðlilegrar endur-
nýjunar togaraflotans. Hluti
af hinum nýju togurum, sem
þá voru byggðir voru því
seldir í hendur sveitarfélaga
til reksturs.
Einar Olgeirsson er á sama
máli í endurminningum sín-
um. Þátttaka sveitarfélaga hafi
verið bein afleiðing af tregðu
togaraeigenda. Einkaframtak-
ið hafi verið eins og snúið roð
í hundskjaft og því hafi sveit-
arfélögin tekið sig til og bjarg-
að málunum á elleftu
stundu.33
Skýring sem þessi segir ekki
alla söguna. Helst gæti hún
skýrt tilurð Bæjarútgerðar
Reykjavíkur, en dugir þó ekki
ein og sér. I Reykjavík hafði
einkaframtakið haldið uppi
þróttmikilli togaraútgerð á
undanförnum áratugum, en
var fremur áhugalítið eftir
stríð. Víðast annars staðar
hafði einkaframtakið hins
vegar verið vita gagnslaust alla
tíð, þegar togaraútgerð var
annars vegar. Arið 1931 voru
t.d. engir togarar gerðir út frá
Siglufirði, Akureyri, Seyðis-
firði, Neskaupstað, Vest-
mannaeyjum og Keflavík. Af
hverju keyptu bæjarfélögin
ekki togara þá, eða jafnvel enn
fyrr? Staðreyndin er sú að
21