Ný saga - 01.01.1988, Blaðsíða 30

Sigurður G. Magnússon
HUGARFARIÐ OG SAMTÍMINN
Framþróunarkenningin og vestræn samfélög1
Eitt af helstu einkenn-
um sagnfræðilegrar
umfjöllunar er tím-
inn. Sagnfræðingar hafa
gjarnan afmarkað umfjöllun
sína við ákveðin tímaskeið,
t.d. ævi manns, valdatíð
ákveðinnar ríkisstjórnar eða
tímabil ákveðinna efnahags-
þrenginga, svo nokkuð sé
nefnt. Ef umfjöllunin nær yfir
lengri tímabil svo sem áratugi
eða aldir einbeita þeir sér oft
að afmörkuðum fyrirbærum
eða atburðum. Þar má nefna
æviferil einstaklings, þróun
einstakra atvinnugreina, vöxt
og viðgang bæjarfélaga
o.s.frv. Þeir sagnfræðingar
sem leggja stund á þá grein
sagnfræðinnar sem kallast
bugarfarssaga róa á nokkuð
önnur mið. Einkenni á rann-
sóknum hugarfarssögunnar
eru m.a. löng tímaskeið og oft
taka rannsóknir þeirra á sig
svip heildarsögunnar. Þessi
einkenni hugarfarssögunnar
hafa orðið þess valdandi að æ
fleiri sagnfræðingar hafa
snúið sér að rannsóknum á
hugarfarslegum efnum.
Astæðan er m.a. sú að mörg-
um sagnfræðingum hefur þótt
brýnt að leita eftir heildar-
mynd af sögu ákveðinna
þjóðríkja eða jafnvel heims-
álfa. Með öðrum orðum: smá-
atriði persónu-, pólitískrar
og jafnvel hagsögu hafa orðið
þess valdandi að menn hafa
ekki séð skóginn fyrir trján-
um. Eíugarfarssagan hefur á
hinn bóginn gefið sagnfræð-
ingum kost á heildarsýn yfir
svið sögulegrar þróunar.
Með orðinu hugarfar er átt
við meðvitaðar og ómeðvitað-
ar hugmyndir eða viðhorf ein-
staklinga í þjóðfélaginu,
nokkurs konar heimssýn
hvers og eins. Eitt helsta
vandamál hugarfarssögunnar
er tengt heimildum og túlkun
þeirra. Hvernig á t.d. að lesa
út úr heimildum ómeðvitaðar
hugmyndir fólks á 16. öld?
Við þessari spurningu hafa
fengist mörg mismunandi
svör sem ekki verða reifuð
hér, en hins vegar hafa ýmsir
sagnfræðingar gengið full-
langt í túlkunum sínum og
gleymt einni helstu skyldu
sagnfræðinnar, sönnunar-
byrðinni.2 Niðurstöður hug-
arfarssögunnar hafa sömu-
leiðis orðið tilefni deilna í
hópi fræðimanna um hvers
eðlis hin sögulega þróun var.
Margir hallast að þeirri sögu-
skýringu sem oft hefur verið
nefnd framþróunarkenningin
(modernization theory). Hún
hefur einkum verið notuð til
að skýra vestræna reynslu á
nýöld (frá 1500 til okkar
daga). I stuttu máli má segja
að kenningin skýri þau tengsl
sem voru á milli þeirra fjöl-
mörgu þátta sem tóku stakka-
skiptum í vestrænum samfé-
lögum á nýöld. Hér er um að
ræða samfélög sem voru að
stórum hluta dreifbýl með
veikri miðstýringu ríkis en
breyttust yfir í iðnaðarsamfé-
lög með áhrifamikla og virka
Einkenni á
rannsóknum
hugarfarssögunnar er
m.a. löng tímaskeiö
og oft taka
rannsóknir þeirra á
sig svip
heildarsögunnar.
Hvernig á t.d. að lesa
út úr heimildum
ómeövitaðar
hugmyndir fólks á 16.
öld?
stjórnun. Það má því segja að
kenningin taki saman þá
þræði sem leiddu til þeirra
breytinga sem iðnbyltingin
fól í sér, en þar ber hæst iðn-
væðingu framleiðsluaflanna
og þéttbýlismyndun. Það skal
skýrt tekið fram að þessi
kenning hefur verið harðlega
gagnrýnd af mörgum fræði-
mönnum og ekki síst fyrir það
að hún þykir vera hlaðin því
gildismati að allt gamalt sé af
hinu „vonda“ en nútíminn af
hinu „góða“. Hér verður að
sjálfsögðu leitast við að sneiða
hjá slíkri misnotkun á kenn-
ingunni. Þess í stað verður
annars vegar lögð áhersla á þá
spennu sem myndaðist milli
gamla og nýja tímans og hins
vegar togstreituna sem skap-
aðist milli þeirra stétta sem
gengu mishratt í gegnum
breytingaskeið nýaldar.
Hér verður því haldið fram
að breytingarnar sem urðu á
hugarfari fólks á fyrri hluta
nýaldar (16.-18. aldar) hafi
haft gífurleg áhrif á hvernig
vestræn samfélög 19. og 20.
aldar þróuðust. Þá verður leit-
ast við að skýra hugarfarssög-
una í ljósi þessara breytinga.
Það verður að koma skýrt
fram að ekki er ætlunin að
varpa ljósi á heildarsögu Vest-
urlanda síðustu fimm aldirn-
ar, heldur aðeins að draga
fram í dagsljósið fáein atriði
sem skýrt geta þýðingu hug-
arfarssögunnar. I lokin verður
litið til Islands og hugað að
því hvort framþróunarkenn-
28