Ný saga - 01.01.1988, Side 48

Helgi Þorláksson
um ferðir sínar, sú var á latínu
en er týnd og ekkert um hana
vitað. Menn gera þó ráð fyrir
að hún hafi verið mjög merk.
Gissur Hallsson er talinn full-
trúi þjóðlegrar höfðingja-
menningar, ímynd þeirra sem
sameinuðu hið besta í inn-
lendri og erlendri menningu
og veittu frjóum menningar-
straumum til landsins. Sonar-
sonurinn, Gissur Þorvalds-
son, er talinn fulltrúi póli-
tískrar og menningarlegrar
upplausnar, hann stóð að vígi
skáldmæringsins í Reykholti
og flestir fræðimenn á fyrri tíð
munu hafa litið á Gissur sem
landráðamann, svikara við ís-
lenskan málstað.
Margt kann að hafa valdið
þeirri tilhneigingu fræði-
manna að gera mikinn mun
12. og 13. aldar, og á það jafnt
við um sagnfræðinga og bók-
menntafræðinga. I erlendum
fræðiritum er talað um endur-
reisn 12. aldar í V-Evrópu, af
því að menntalíf stóð þá í nýj-
um blóma.33 Lengi vel héldu
menn að allar hinar bestu Is-
lendingasögur hefðu orðið til
fyrir 1200 og tengdist það
auðvitað almennum hug-
myndum um menningar-
blóma á 12. öld og styrkti þær
jafnframt. Núna þykir senni-
legast að flestar Islendinga-
sögur hafi verið ritaðar á 13.
öld . En það hefur ekki valdið
því að menn færu almennt að
tala um 13. öld sem blóma-
skeið menningar, þvert á
móti, áhrifamiklir fræðimenn
gera sem mest úr hnignun ald-
arinnar, pólitískri, menn-
ingarlegri, efnahagslegri og
siðferðilegri og finnst athygl-
isvert að svo góðar bók-
menntir skyldu verða til þá.
Sigurður Nordal talar um öf-
ugstreymi í þessu sambandi.34
Björn Þorsteinsson segir að
íslendingum hafi lokast leiðir
úr landi um 1200 og ritar: „Þá
tóku þeir með pennanum að
skapa sér þau ævintýr sem
þeir gátu ekki ratað í eftir lífs-
ins leiðum*1.33 Litið er á bók-
menntir 13. aldar sem nokkurs
konar svanasöng gullaldar-
innar og blómaskeiðsins sem á
að hafa verið fyrir 1200. Sig-
urður Nordal rekur hvernig
aukin áhrif erlends kirkju- og
konungsvalds hafi spillt inn-
lendri menningu og siðum. Is-
lendingar eins og Gissur Þor-
valdsson fengu ekki rönd við
reist, höfðu enga von um betri
framtíð og flúðu í heim sagna
og bókmennta, haldnir ríkri
fortíðarþrá. Rökin fyrir for-
tíðarþrá Gissurar eru þau að
hann skírði einn sona sinna
Ketilbjörn í höfuðið á ættföð-
urnum, Ketilbirni gamla.36
Um íslendinga við lok þjóð-
veldis ritar Sigurður: „Þeir
ganga fram en horfa aftur.“37
Það var þá kannski ekki við
því að búast að Gissur Þor-
valdsson yrði fyrir miklum
menningaráhrifum í Róm, né
flytti heim nýjungar, hafi
hann verið svo bundinn for-
tíðinni og vonlaus um fram-
tíðina.
Einar Olafur Sveinsson
hefur ekki ósvipaðar hug-
myndir, telur að hin forna
menning hafi hrunið við lok
þjóðveldis og ritar:
„. . . það sem kom í staðinn
var ekki annað en áþján og fá-
tækt“.38
Jón Jóhannesson tekur upp
túlkun þeirra Sigurðar Nor-
dals og Einars Ólafs, telur al-
menna hnignun hefjast fyrir
1200 en segir að menningar-
einangrunar hafi þó ekki farið
að gæta að marki fyrr en eftir
1264.39 En ég þekki engin rök
þess að ætla að minna hafi
verið um Rómarferðir og
Þótt bókmenntum
hafi hrakað um 1300
dafnaði mikil
bókmenning hér á 14.
öld.
jafnvel Jórsalaferðir á bilinu
1264-1400 en á þjóðveldistíma
enda er ósjaldan getið um slík-
ar ferðir.40 Norðmenn tóku að
flytja skreið frá íslandi upp úr
1300 og árleg verslunarsigling
var oft miklu meiri eftir það á
14. öld en hún hafði verið á 13.
öld. Og enn virðast kaupförin
hafa stækkað því að árið 1412
fórst hér við land norskt
kaupfar og voru 160 manns
um borð.41
Óvíst er að menntun hafi
hrakað á 13. og 14. öld. Menn
dvöldust kannski síður lang-
dvölum við nám á Englandi,
Frakklandi og Þýskalandi á
13. öld en á hinni 12. en skýr-
ing þess gæti ma. verið sú að
auðveldara hafi verið að afla
sér menntunar annars staðar á
Norðurlöndum og jafnvel
innanlands á þeim tíma og má
þá einkum hafa í huga klaustr-
in. Þótt bókmenntum hafi
hrakað um 1300 dafnaði mikil
bókmenning hér á 14. öld.42
Virðist auðsætt að mönn-
um hættir til að draga upp
andstæðar myndir af efnahag,
menntalífi og menningar-
straumum á 12. og 13. öld án
skýrra raka, 12. öldin er björt,
13. öldin er dökk cn 14. öldin
enn dekkri. Sigurður Nordal
og Einar Ólafur hafa td. um
menn og menntir á 12. öldinni
orð eins og mildi, hófsemi,
varfærni, frjáls andi, frelsi,
jöfnuður og lærdómur og
Einar Benediktsson orti um
tímann fyrir 1200:
t>á var hæverskan manndáð, ei hógværð nc fals,
þá var hirð hér um bændur; það saga vor geymir.
A gullöld hins prúða og horska hals
spurðust héðan þær fregnir, sem álfan ci gleymir.
Þá nefndist hér margur til metnaðs og hróss
frá Miklagarði til Niðaróss.
Þá stóð hámenning Islands sem æskuna dreymir.43
46