Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2007, Side 152

150
Guðrún Kvaran
hefur elstu heimild frá 17. öld (1989:96) og er hún án efa frá Hallgrími
Péturssyni komin. Orðið á sér samsvaranir í öðrum germönskum mál-
um (ÁBIM 1989:96).
Orðið dalur er vel þekkt um allt land í hinni almennu merkingu ‘djúp
aflöng lægð inn á milli fjalla eða hæða (tíðast lokuð í innri enda)’ (ÍO
1983:129). Síðari merkingin hjá Jónasi, ‘smálautir í úthaga milli hóla
og jafnvel stórþýfís’, er hins vegar sú sem B1 merkir í viðbæti Suður-
landi og ÍO setur við merkið um staðbundna notkun. Hún er sennilega
ekki almenn þar sem aðeins ein heimild í RM kemst næst þessari notk-
un. Ólafur Lárusson (1944:79) skrifaði:
Á Suðurlandi er fátt um dali. Móbergshéruðin eru þar of ung til þess, að
dalir hafí náð að myndazt þar með sama hætti og blágrýtishéruðin í
öðmm sveitum, og orðið „dalur“ er notað í nafngjöfum sunnanlands með
þeim hætti, að það kemur mönnum úr öðmm landshlutum undarlega
fyrir sjónir.
í TM er aðeins eitt dæmi úr Rangárvallasýslu þar sem stendur: „djúpir
hvammar em jafnvel kallaðir dalir“. Það litla sem fundist hefur bendir
því til Suðurlands.
í lista Jónasar er ekki getið um kyn orðsins des en það er notað bæði
í kvenkyni og hvomgkyni. Miðað við þá merkingu sem gefín er í 10
virðist um hvomgkynsmerkinguna að ræða hjá Jónasi, þ.e. ‘hlað undir
heyi; beð í kálgarði’. Orðið sjálft er gamalt í málinu og kemur t.d. fyrir
í Laxdælu í merkingunni ‘heystakkur’ (Fritzner 1:242). Kvenkyns-
myndin er í ÍO sögð merkja ‘heydes, heystakkur; staður undir úthey;
móhraukur; dys’ (1983:134). Aftan við orðið setti Jónas í sviga „s.s.
dys?“ og er hugsanlegt að hann hafi þekkt það orð að norðan (sjá síðar)-
ÁBIM telur að des hafí upphaflega verið kvenkynsorð og að hvorug'
kynsmyndin sé yngri og staðbundin (1989:112). Ekki merkir hann
hvomgkynið þó staðbundið.
Ef litið er á dæmin í RM þá em fímm færð undir kvenkyn. Hvorug'
kynsmyndimar em taldar 26. Ef dregnar em frá heimildir um merk-
ingarnar ‘ilmefni, angan’ og tóntegundina des em dæmin sem tengj&st