Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2007, Page 192

190
Ritdómar
nafnorð á eftir ákvæðisorðum sínum og þau geta tekið með sér forsetningarliði, heilar
setningar og eignarfallseinkunnir. Lýsingarorð geta aftur á móti staðið sem ákvæðis-
orð með nafhorðum og koma þá annaðhvort fyrir í sterkri eða veikri beygingu. Ef
mörg lýsingarorð standa með nafnorði ráða merkingarflokkar lýsingarorðanna inn-
byrðis röð þeirra. Lýsingarorð geta líka staðið sem sagnfyllingar frumlaga og andlaga,
þau geta staðið sem viðurlög og þau geta tekið með sér atviksorð sem ákvæðisorð.
Fomöfhum í íslensku er skipt í átta flokka, þ.e. persónufomöfn, afturbeygð fomöfn,
spumarfomöfn, eignarfomöfh, ábendingarfomöfn, óákveðin fomöfh, tilvísunarfor-
nöfh og gagnverkandi fomöfn. Fomöfn era lokaður flokkur og þau eiga það sameigin-
legt að þau beygjast í falli og tölu og sum hver einnig í kyni. Sérstæð fomöfn eru
höfuðorð í nafhliðum en hliðstæð fomöfn era ákvæðisorð. Islenski ákveðni greinirinn
hegðar sér þannig setningarlega að hann getur staðið laus á undan lýsingarorðum eða
verið skeytt við nafnorð. Töluorð í íslensku skiptast í ffumtölur og raðtölur og geta tölu-
orð í báðum flokkum staðið sérstæð og hliðstæð með nafnorðum og sem sagnfylling.
í síðasta kafla þessa hluta bókarinnar er fjallað um setningarleg einkenni smáorða
en þau era forsetningar, atviksorð, samtengingar og nafnháttarmerkið að, ásamt upp-
hrópunum. Það sem einna helst greinir að forsetningar og atviksorð er að forsetning-
ar taka með sér fylliliði sem fá þá fall eftir fallmörkunareiginleikum forsetningarinn-
ar og slíkum fylliliðum má sjaldnast sleppa en atviksorð taka yfirleitt ekki með sér
fylliliði. íslenskar forsetningar úthluta þolfalli, þágufalli eða eignarfalli til fylliliða
sinna og sumar hverjar geta úthlutað fleiri en einu falli. í þessu riti er atviksorðum
skipt í tímaatviksorð, tíðniatviksorð, staðaratviksorð, stefhuatviksorð, háttaratviksorð,
áherslu- eða stigsatviksorð, spumaratviksorð, mælandaafstöðuorð, orðræðuagnir,
sagnaragnir og neitun. Það sem helst einkennir þessa flokka er að atviksorð sem til-
heyra þeim standa í mismunandi stöðu i setningum, þ.e. allt frá útstöðu, sem er fyrir
ffaman hina eiginlegu setningu, til bakstöðu, sem er aftast í setningunni. Samtenging'
um má í grófum dráttum skipta í tvennt, þ.e. aðaltengingar sem tengja saman aðal-
setningar eða setningarliði og aukatengingar sem skipa setningum og liðum undir
aðrar setningar og liði. Það sem greinir á milli aðaltenginga era merkingarleg skiiyrði
en það sem greinir á milli aukatenginga era mismunandi merkingarflokkar undirskip'
aðra setninga. Upphrópanir eins og œ og 6 standa yfirleitt á undan setningum og oft
er greint á milli þeirra og setningarinnar með kommu í rituðu máli.
Annar hluti bókarinnar, tveir kaflar, tekur fyrir gerð setningarliða og setninga (bls-
159-263). í 5. kafla er Qallað um setningarliði og innri formgerð þeirra, m.a. nafnliða,
lýsingarorðsliða, forsetningarliða, atviksliða og sagnliða. Þessir liðir era svokallaðir
lesliðir þar sem aðalorðið eða höfuð liðarins er lesorð úr samsvarandi orðflokki-
Einnig er gerð grein fyrir formliðum eins og beygingarlið, þ.e. því sæti sem persónu-
beygða sögnin kemur fyrir í, og tengiliðum sem hýsa samtengingar. Bæði merkmg'
arleg og setningafræðileg rök era fyrir skiptingu setninga í liði en veigamestu setn-
ingafræðilegu rökin er að finna í tilfærsluprófinu sem gengur út á það að eingöngu cr
hægt að flytja orð til í setningu ef þau mynda lið. Fleiri setningarleg einkenni sem
styðja liðskiptingu era beygingarsamræmi og tengieyðing. Einnig er gerð grein fyrir
tvígreiningarhugmyndum setningafræðinga en hún gengur út á það að allir liðir skip4'