Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1924, Blaðsíða 107

UM NÝYRÐING.
73
tungunni lilotnast úr hverju hund-
raði nýyrða; en þau eru í miklum
minni hluta, svo mikið er víst;
því miklu meira ber á nýyrða ó-
hroðanum, sem slæðist inn í mál-
ið, en liinum góðu orðunum. Marg-
ir kliða því og' á því, að eins gott
»7æri að leggja af nýyrðinguna og
hafa evrópsk orð að dærni annara
þjóða, því íslenzku séu engin lýti
að þeim, fremur en öðrum tung-
um; og það er rauna.r dagsatt.
Þau gera ekkert til, þó þeim bregði
fyrir í tungunni, ef menn gæta
þess, að búa mál sitt eftir íslenzkri
hugsun að öðru leyti. Þó er því
ekki neitandi, að betra er hitt eða
ákjósanlegra, að hafa, snjöll og
fögur orð runnin af íslenzkum
rótum í staðinn fyrir útlend orð,
ef kostur er þeirra; og ekkert ætti
að g-eta verið því til fyrirstöðu í
rauninni, því tungan er fim til
crðmyndanar, svo að ekki nema
grískan ein kemst til jafns við
hana, eins og kunnugt er.
Helzt ber augum í það lijá ný-
yrðingunni, er maður kynnist
henni, að samskeytingar eru nær
einvörðungu hafðir til að nýyrða.
tltlend orð eru einstöku isinnum
dubbuð upp í íslenzkan búning,
svo sem berklar (ftuberkler og
bíll (automobil) hvorttveggja á-
gætisorð; en aldrei er nýyrt með
hljóðskifti. Þó er hljóðskiftis-
crðmyndan snjallasti og fegursti
orðmyndanarháttur íslenzku, og
furða, að hann skuli ekki iðkaður
af þeim, sem nýyrða. Það er svo
rart um það, að eina liljóðskiftis-
nýyrðið, sem eg' þekki til, er kom-
ið inn í Islenzkuna úr útlendum
tungum. Það er orðið gas. 1
Orðakveri Finns Jónssonar er það
sagt “upphaflega búið til úr
gr(ísku)”, en þa,ð er ekki rétt.
Orðið er hljóðskiftisorð, runnið
af þýzku sögninni ‘giessen, ga.ss,
gegossen” samstofna ísl. sögninni
gjósa (gisa). Hljóðskiftið er í ís-
lenzku gas, gaus, gus, gos, sbr.
gassi (innskots-s), gassalegr; í
ensku: ghastly, ghost o. s. frv.
Nafnið g-as var fyrst gefið loftteg-
undum lífrænna, efna, af því að
þær geisa úr þeim, þegar þau eru
eld.
Hljóðskiftisorðmyndan er, vita-
skuld, eklci höfð til nýyrða, vegna
þess að hún er miklu vandameiri
en skeyta saman gömul orð og
orðstofna; en þeir, sem nýyrða,
mega ekki setja þann vanda fyrir
sig. Eigi nýyrðingunni að lánast
að leggja íslenzk orð við evrópsk-
um orðum, eftir því sem þörf
gerist, þá verður að taka liljóð-
skiftið til hjálpar, því það er
frumlegasti og’ snjallasti orð-
myndanarháttur tungunnar. Sam-
skeytingar hrökkva ekki til og
reynast ekki smellnir nema í við-
lögum, eftir atvikum. Beynsla er
fengin um það. Þeir, sem nýyrða,
verða því að færast í aukana, taka
upp hljóðskiftisstofna, þótt ekki
séu liafðir í málinu, með hagsýni
og smekkvísi, isvo samboðið sé
tungunni, og nýyrða af þeim.
Því bregður fyrir í nýyrðingu, að
útlend áherzluatkvæði eru höfð til
uýyrða, og ekki þarf neitt meira
áræði t.il að taka upp hljóðskifta-
stofn, sem ætti að vera til í mál-