Uppeldi og menntun - 01.01.2012, Blaðsíða 116

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 21(1) 2012116
mannréttindi fatlaðs fólks og hlUtverk þroskaþJálfa
Virðing fyrir MannHElgi Og MannlEg rEisn
Mannhelgi eða mannleg reisn er sá hornsteinn sem öll mannréttindi eru byggð á.
Viðurkenning mannlegrar reisnar er áminning um að sérhver manneskja sé óendanlega
verðmæt og að hver manneskja sé takmark í sjálfu sér, en ekki leið að takmarki annarra.
Þetta viðhorf gengur gegn þeirri samfélagslegu tilhneigingu að skipa fólki í virðingarröð
eftir framlagi þess eða notagildi og tilhneigingunni til að útskúfa fólki sem á einhvern hátt
er talið öðruvísi (Quinn og Degener, 2002).
Í Samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks er lögð áhersla á mikilvægi mann-
legrar reisnar í tengslum við mannréttindi fatlaðs fólks. Almennar meginreglur sáttmálans
eru umfjöllunarefni 3. greinar en þessar meginreglur veita ákveðna leiðsögn um hvernig
beri að túlka og innleiða efni hans. Fyrsta og jafnframt veigamesta meginreglan fjallar um
virðingu fyrir mannlegri reisn og sjálfræði fatlaðs fólks. önnur meginregla samningsins
fjallar um virðingu fyrir fjölbreytileika og viðurkenningu á því sjónarmiði að fötlun sé
þáttur í fjölbreytni mannkyns. Með þessari viðurkenningu er stofnanavistun og yfirráðum
fagfólks og sérfræðinga yfir lífi fatlaðs fólks hafnað. Þetta kristallast í 19. greininni sem ber
yfirskriftina „Að lifa sjálfstæðu lífi og án aðgreiningar í samfélaginu“ en þar segir að fatlað
fólk eigi að hafa val um hvar það býr og með hverjum. Þar er jafnframt gert ráð fyrir að
þjónusta við fatlað fólk sé þannig úr garði gerð að fatlað fólk fái aðstoð við að ná þessum
markmiðum (Velferðarráðuneytið, e.d.).
Þá er tekið fram í 4. grein sáttmálans, sem fjallar um skyldur stjórnvalda, að það sé
ekki nóg að setja lög og reglur sem stuðla að mannréttindum fatlaðs fólks, heldur þurfi
jafnframt að afnema lög, reglur, venjur og starfshætti sem fela í sér mismunun. Í sömu
grein er lögð áhersla á að auka þurfi fræðslu fyrir fagmenn og starfsmenn, sem vinna með
fötluðu fólki, um þau réttindi sem eru viðurkennd í sáttmálanum. Í 8. grein sáttmálans er
sérstök áhersla lögð á vitundarvakningu sem mikilvægt atriði bæði til þess að brjóta upp
staðalímyndir og eins til þess að fatlað fólk jafnt sem ófatlað fái að vita um réttindi sín og
skyldur. Þar segir að gera þurfi viðeigandi ráðstafanir til að auka virðingu fyrir réttindum
og reisn fatlaðs fólks, vinna gegn fordómum og efla vitund um framlag og færni fatlaðs
fólks (Velferðarráðuneytið, e.d.).
Samkvæmt sáttmálanum er meginmarkmið félagslegs stuðnings að stuðla að fullri þátt-
töku fatlaðs fólks á öllum sviðum venjulegs samfélags. Þessu markmiði er ætlað að leiða
til frelsis fyrir fólk í sínu daglega lífi en raunin er sú að félagsleg þjónustukerfi hafa þvert
á móti allt of oft stuðlað að ófrelsi og einangrun fatlaðs fólks. Til þess að virðing sé borin
fyrir mannlegri reisn verður því að tryggja rétt fatlaðs fólks til félagslegrar þjónustu sem
hefur það að meginmarkmiði að virkja og efla vald einstaklingsins yfir eigin lífi (Quinn og
Degener, 2002).
Skyldur fagstétta á borð við þroskaþjálfa felast samkvæmt samningnum meðal annars
í að endurmeta starfshætti sína í ljósi mannréttindasjónarhornsins og afnema starfshætti
sem ekki samræmast sáttmálanum. Margt bendir til að enn sé allt of mikið um stofnana-
bundna þjónustu þar sem starfsfólkið fylgir byggingunni en ekki þeim íbúa eða íbúum
sem þar eiga heima. Þá er þjónustan skipulögð með tilliti til stofnunarinnar og þess sem
hentar starfsfólkinu og mætir því ekki raunverulegum þörfum einstaklinga sem hyggjast
lifa sjálfstæðu lífi (Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands, 2011).