Hugur - 01.01.2008, Síða 64

62
Jón A. Kalmansson
mæti eru nátengd vitundinni um veruleikann, þar á meðal veruleika langana okkar.
Að fá hversdagslegar þarfir sínar uppfylltar er forsenda þess lifa af, og fiillnæging
langana skapar gjarnan ánægju. En þar með er ekki öll sagan sögð. Fullnæging
þarfa og langana getur verið misjafnlega djúp og þýðingarmikil reynsla. Það er í
vitund okkar sem slík virkni öðlast merkingu.32 Schopenhauer segir á einum stað
að því hærra stigi sem vitundin hafi náð því skýrari og samtengdari séu hugsan-
irnar og hugmyndirnar, því ljósari séu skynjanirnar, því dýpri séu tilfinningarnar.
I krafti hennar „öðlast allt meiri dýpt: tilfinning, depurð, gleði og sorg. Venjulegir
moðhausar eru ekki einu sinni færir um raunverulega glaðværð: þeir lifa í sljóu
tornæmi“.33 Það er með öðrum orðum komið undir eiginleikum sjálfrar vitundar
okkar - hverju við veitum athygli og hvernig, hve vakandi við erum fyrir því sem
ber fyrir okkur - að hve miklu leyti reynsla okkar getur öðlast merkingu og mikil-
vægi, alvöru og dýpt. Þess vegna eru verðmæti „alls staðar nálæg í vitundinni“, svo
notað sé orðalag Iris Murdoch.34 Þau eru möguleiki hugsunarinnar sem hugsunin
sjálf getur gert að veruleika. Allt veltur á því hvernig hlutunum er gefinn gaumur.
Augað er blint fyrir því sem hugurinn ekki sér, hefur ekki verið þjálfaður til að
nema. I kjölfar langrar reynslu og mikillar vinnu tökum við gjarnan að veita hlut-
um athygli á annan og fyllri hátt en áður og þeir öðlast nýja og dýpri merkingu
fyrir okkur.
Sé haft í huga að hugsunin er alltaf öðrum þræði slungin undrun skýrast tengsl
hennar við verðmæti og ánægju enn frekar. Sú tilfinning sem líklegust er til að
fylla huga þess sem kann að undrast gagnvart veruleikanum er þakklæti. Viðhorf
þess sem undrast gagnvart því sem vekur undrun hans er h'kast viðhorfi þess sem
fær óvænta og dásamlega gjöf. Honum hlotnast eitthvað sem hann bjóst ekki við,
sem hann gekk ekki að sem „gefnu“, heldur féll í hans skaut eins og gjöf eða ótrú-
legt lán. Okkur þarf því ekki að koma á óvart að sögnin að „hugsa“ eða „þenkja“
skuli orðsifjalega vera náskyld sögninni að „þakka“. Sá sem gerir sér tilvistina ljósa
getur fyllst lotningu andspænis henni og kann að vilja sýna þakklæti sitt í verki,
til dæmis með því að reyna, líkt og Sókrates, að rannsaka líf sitt og kasta því þar
með ekki á glæ. Og þetta er sama þakklætisviðhorf og kann að vera veigamikil
forsenda þess að við kunnum að meta hlutina að verðleikum og njóta þeirra sem
skyldi. Prófsteinn alhar hamingju er þakklæti, segir Chesterton, og á meðal annars
við að forsenda þess að geta notið sé að líta svo á að það sem maður nýtur sé óverð-
skuldaður glaðningur. Ekkert spillir lífsgleðinni meira en tilætlunarsemi, kröfu-
harka og eilífur samanburður. „Það eru fíflar og sóleyjar í garðinum“, hugsum við,
„og hvað með það? Minn garður bliknar við hliðina á garði nágrannans“. Vilji
32 Ljóðskáldið RainerMaria Rilke segir: „Menn hafagertjafnvelþað að matast að einhverju öðru.
Annars vegar hafa þeir gert það að skorti, hins vegar að ofgnótt. Þeir hafa gert ógreinilegt hið
einstaka við þessa þörf. Og allar djúpar einfaldar nauðsynjar sem endurnýjun lífsins byggist
á hafa á sama hátt hjúpast þoku og mistri". Letters to a Young Poet, þýð. M.D. Herter Norton,
New York: W.W. Norton 1993, s. 36.
33 Arthur Schopenhauer, 7he World as Will and Representation, 2. bindi, þýð. E.F.J. Payne, New
York: Dover 1966, s. 281.
34 Sjá til dæmis bók hennar Metaphysics as a Guide to Morals, London: Chatto Sc Windus 1992,