Sagnir - 01.06.2005, Side 92

Sagna-þing 2005
Hlutleysi eða afstaða?
Sagna-þing var lialdið föstudaginn 14. april s.l. í húsnœði Reykjavíkur-
akademíunnar og var vel sótt. Yfirskrift þingsins að þessu sinni var Hlutleysi eða
afstaða? þar sem sjónum var beint að afstöðu sagnfrœðinga í rannsóknum og
kenningum. Fjórir ungir sagnfrceðingar fluttu erindi og síðan var orðið gefið laustfyrir
spurningar úr sal. Líflegar umrœður sköpuðust i kjölfarið og sitt sýndist hverjum eins og
voit og vísa er hjá sagnfrœðingum .
Með Sagna-þinginu vonast ritstjórn Sagna að hefð hafi skapast til að viðhalda
þinginu nœstu árin en þetta var annað árið í röð sem ritstjórn stendurfyrir slíku þingi.
Hér á eftir fara erindi fjórmenninganna. Fundarstjóri var Pétur Ólafsson.
Hrafnkell Lárusson
„Hlutleysi eöa afstaða" sagnfræðinga til viðfangsefna
sinna
Yfirskrift þessa málþings - „Hlutleysi eða afstaða?“ - vísar tilþeirrar persónulegu
stöðu sem sagnfrœðingar hafa gagnvart viðfangsefnum sínum. Hvar standa þeir? Geta
þeir sett sjálfa sig og skoðanir sinar til lilióar, þegar þeir taka til starfa við frceðin, eða
eru þeir stöðugt seldir undir áhrif þeirra skoðana sem þeir ganga með dagsdaglega?
Ég cetla hér að reifa hugleiðingar mínar viðvíkjandi þessu efni. Rceða hugtökin hlutleysi
og huglcegni, með hliðsjón af sagnfrceði. En koma einnig inn á þá leið að skrifa sögu út
frá meðvitaðri afstöðu til efnisins.
HLUTLEYSI OG VÍSINDI
Það er enn nokkuð útbreidd skoðun að hægt sé að nálgast viðfangsefni raunvísinda á
hlutlausan hátt. Þar er oft stutt í staðalmyndir.
Vísindamaður í hvítum slopp horfir í gegnum smásjá. Af því sem ber fyrir augu hans
verða til uppgötvanir og ályktanir, markaðar af rannsóknarefhinu. Ný þekking verður til -
vísindin þenjast út. Afurð þeirra er svo stillt út til sýnis. Vísindaleg niðurstaða „hlutlausrar"
rannsóknar! Vísindamaðurinn er aðeins milliliður milli náttúrunnar og umheimsins. Hann
afruglar torskilin vitnisburð náttúrunnar svo hann nýtist öðrum vísinda- og fræðimönnum,
sem og almenningi, við að skilja betur þann heim sem við lifum í.
Þessi draumkennda lýsing er auðvitað aðeins tilbúið dæmi. En eftir stendur tilvist trúar
á hlutleysi vísindanna. Trúar sem lengi var næsta óskoruð og er enn til staðar.
Meðan pósitívisminn var upp á sitt besta á 19. öld var sterk tilhneiging til að gera
sagnfræðina að vísindum. Safna skyldi upplýsingum um hvemig fortíðin var - í raun!
Gengu sumir svo langt að stofha „rannsóknarstofur" í sagnfræði þar sem meiningin var að
höndla sannleik fortíðarinnar með tilstyrk vísindalegra aðferða og hvítra sloppa.
En fortíðin hoppaði ekki upp úr skjölunum fremur en andi upp úr olíulukt. Sagnfræðin
reyndist of margslungin og víðfeðm til að sagnfræðingar þessa tíma næðu að hnoða henni
í vísindalegt form - hversu „hlutlausir“ vísindamenn sem þeir vildu vera.
Staðreyndapósitívismi, sem hafnaði kenningum og vildi að staðreyndimar töluðu sínu máli,
varð sjálfdauða í þeirri fræðilegu eyðimörk sem hann rataði í. Og síðan em liðin mörg ár.
Vísindahyggja, í smærri myndum, hefur þó lifað áfram innan sagnffæðinnar.
HLUTLEYSI OG SAGNFRÆÐI
En er eitthvað til sem heitir hlutleysi í sagnfræði?
I hugtakinu hlutleysi felst að einstaklingur sem hagar sér samkvæmt merkingu þess sé
óhlutdrægur. Hlutlaus einstaklingur tekur ekki þátt, í einhveiju verki eða umræðu. Hinn
hlutlausi á ekki aðild að verki eða umræðu. Hann á engra hagsmuna að gæta. Hlutlaus
einstaklingur situr því hjá. Hann er bæði afskipta- og afstöðulaus, óvirkur og óháður.1
90 Sagnir 2005