Helgafell - 01.04.1944, Blaðsíða 154

128
HELGAFELL
ekki síður bitna á sjálfum sér en öðr-
um. Hann hefur vafalítið reynzt mest-
ur byltingarmaSur núlifandi rithöfunda
hér á landi, ekki aSeins í bókmenntun-
um heldur máski í íslenzku hugsunar-
lífi yfirleitt, síðustu áratugina. Sigur-
sæl uppreisn gegn úreltum formsatrið-
um hefur löngum komiS losi á sitthvað
af því, sem undir þeim bjó, og sú varð
reyndin á um hinn nýja stíl Þórbergs.
Hann boðaði að vísu sósíalisma og
alþjóðahyggju af eldlegri sannfæringu
í Bréfi til Láru, en niðurstaðan varð þó
sú, að ritháttur harts varð til þess, öllu
fremur en boðskapurinn, að koma róti
á íslenzkt mannfélag. Hér er ein sönn-
un þess, að afturhald allra tíma hefur
haft gilda ástæðu til að líta bók-
legt nýjabrum óhýru auga. Deilur um
ekki burðugri efni en smávægilegar
stafsetningarbreytingar geta hæglega
verið dulbúnar styrjaldir milli lífsskoð-
ana, og eru þaS sjálfsagt oft og tíðum,
enda naumast skiljanlegt á annan hátt,
hversu slíkar erjur virðast einatt reyna
á hjartataugar geðhraustustu manna.
ViS eigum Þórbergi svo mikiS að
þakka fyrir Bréf til Láru, að honum
bæri full og óendurkræf viðurkenning á
því virðingarsæti, sem sú bók hefur
búið honum í íslenzkum bókmenntum
og menningarsögu, þótt hann hefði
aldrei síðan farið fram úr meðalgreind-
um veðurfræðingi um andlegan höfð-
ingsskap. Mér finnst jafnvel, að hann
mætti til viðbótar njóta miðlungsprests-
launa eftirtölulítið hérna megin tjalds-
ins fyrir endurlausnarverkið. En Þór-
bergur hefur sannarlega lagt fleira
þakkarvert af mörkum til bókmennt-
anna en BréfiS eitt, þótt ekki hafi
hann orðið til að valda þar aldahvörf-
um nema einu sinni á ævinni. íslenzkur
a&all og Ojtíitinn mundu sennilega
hafa komið af stað mjög heilsusamlegu
uppnámi fyrir tuttugu árum, hefði
önnurhvor sú bók eða báðar komið
fram þá, á undan Bréfinu. Margt þætti
mér ótrúlegra en að þær bækur verði
á meðal þeirra fremur fáu nútímarit-
verka, að tuttugu árum liðnum, sem
þá verða ekki gengin í barndóm.
AnnaS mál er það, að verðleikar
meistarans geta því að eins aukizt, að
hann vaxi af nýjum verkum, þótt kyrr-
staða eða jafnvel afturför eigi ekki að
geta haft af honum hróður fyrir unnin
afrek. Því er ekki aS leyna, að allra
síðustu árin hefur Þórbergur legið und-
ir þrálátum orðrómi aðdáenda sinna
sem andstæðinga um eitthvert döng-
unarleysi í andanum, og hinar sund-
urleitustu getgátur verið uppi um or-
sakirnar. Menn hafa talað um trénaða
hæíileika, dultrúaróra, jafnvel verald-
arhyggju, er freistaði hans til aktaskrift-
ar. Ekki er unnt að telja þetta alveg til-
efnislausa hótfyndni. Yfirleitt virðist
Þórbergur þó ekki hafa látið á sjá um
stílfar, en hitt er sönnu nær, að form-
snilldin hrökkvi ekki til að varpa á-
berandi ljóma á smáfelld viðfangsefni.
Svo fór um Eddu hans, að hún galt
einkum lítilþægni höfundarins í efnis-
vali. Um IndriSa miðil má ef til vill
segja, að þar sé ekki slíku til að dreifa.
En þar kemur hinsvegar til greina hin
tvíbenta afstaða Þórbergs gagnvart
efninu, fræSiblærinn spillir frásögn,
án þess að vinnubrögðin fullnægi kröf-
um um vísindalega nákvæmni. — Slíkt
hið sama má segja um meginmál ViS-
fjarðarundranna, nýlegar fyrirburða-
sögur, stundum næsta veigalitlar, rit-
aðar eftir merkri og vandaðri konu að
austan, af stakri nákvæmni. Skrásetj-
arinn telur sig sýnilega ekki vera að
safna þjóðsögum, heldur vísindalegum
gögnum um veruleik annars heims. En
nákvæm eftirritun slíkra frásagna ein
saman hefur naumast æskilegt sönn-
unargildi, hversu vandaður sem heim-
ildarmaðurinn er, og þó sízt, er sá hinn
sami hefur frásögnina eftir öðrum, eins
og hér kemur stundum fyrir, svo að
ekki sé minnzt á það dæmi, að saga