Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2003, Page 86

SIGURJÓN BJÖRNSSON
þrjú rit þar sem trúmál ber allrösklega á góma. Arið 1927 er það ritið Die
Zukunft einer Illusion, sem á íslensku hefur fengið titdlinn Blekking trúar-
innar. Það er að vísu ónákvæmur titill, því að þar er ekki minnst á fram-
tíð. En bókin fjallar einmitt um það. Freud er þar að ræða um framtíð-
arhorfur nútímamenningar. Hann bendir á að menningin krefjist
allmikilla fórna af einstaklingnum. Hann verði að halda aftur af eðlis-
hvötum sínum og sú þvingun gerist ekki átakalaust og gangi ekki alltaf
jafnvel. Veröldin sé manninum heldur ekki öruggt skjól. Margs konar
hættur blasa \dð og enginn fær umflúið dauðann. Hvernig á maðurinn að
lifa lífinu svo að það verði honum bærilegt? Margar leiðir eru hugsanleg-
ar. Ein er til að mynda að taka vísindin í þjónustu sína til að ná valdi á
náttúruöflunuin. En algengasta leiðin er að leita á náðir trúarinnar. Hún
gefur mikil fyrirheit, en allt eru það blekkingar að mati Freuds. Guðirn-
ir hafa allt frá fornu fari átt að gegna þríþættu hlutverki: Særa burt skelf-
ingar náttúrunnar, sætta menn við grimmd örlaganna, einkum eins og
hún birtist með dauðanum og bæta mönnum upp þær þjáningar og skort
sem menningarlegt samfélag hefur valdið þeim. Hvernig gera guðirnar
þetta? Fyrst og fremst með því að halda því ffam að líf í þessunt heimi
þjóni æðra tilgangi.
Allt sem í þessum heimi gerist er tákn um ætlan æðri vitsmmia,
sem oss eru miklu æðri og sem haga öllu að lokum á besta veg,
þ.e. oss til mestrar farsældar enda þótt örðugt sé að fylgja öll-
um leiðum þeirra og krókaleiðum. [...] Dauðinn sjálfur er ekki
slokknun; [...] heldur er hann upphaf nýrrar tilveru sem leiðir
til aukins þroska. [...] Að lokum hlýtur allt gott umbun og öllu
illu er refsað ef ekki í þessu lífi þá á seinni tilverastigum sem
hefjast eftir dauðann. Með þessu móti á að vera hægt að afiná
allar skelfingar, þjáningar og harðræði lífsins.2
En hvers virði era þessar hugmyndir eiginlega, spyr Freud? Þetta ræðir
hann í löngu máli, sem verður ekki endursagt nú. En niðurstaða hans er
sú að í eðli sínu séu trúarkenningar hugblekking, byggð á óskhyggju.
Hann segir ennfremur: „Vér viturn nokkurn veginn á hvaða tíma og af
hvers konar mönnum trúarkenningar voru búnar til. Ef vér uppgömun
þar að auki hvaða hvatir lágu þar að baki mun afstaða vor til trúarvanda-
2 Sigmund Freud: Blekking trúarinnar. Þýð. Sigurjón Björnsson. Reykjavík: Hið ís-
lenska bókmenntafélag, 1993, s. 26.
84