Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2003, Page 182

ELISABETH BRONFEN
Freud heldur því fram að þegar dauðanum sé teflt fram í stað andstæðu
hans, fegurðarinnar, sé það ákaflega tvíbent form óskhyggju: „Val kemur
í stað nauðsynjar og örlaga. A þennan hátt sigrast maðurinn á dauðanum,
sem vitsmunir hans hafa lært skil á. Ekki er hægt að hugsa sér sætari sig-
ur óskhyggjunnar. Val á sér stað þar sem menn verða í raunveruleikanum
að sætta sig við nauðung; og það sem valið stendur um er ekki ímynd
skelfingar heldur fegursta og vænsta konan.“16 Með því að staðsetja þessa
tvískiptu víxlun - fegurð í stað dauða, val í stað uppgjafar frammi fyrir
örlögunum - heldur Freud því fram að í mótstöðunni sem ríki á milli
fegurðar og dauða búi áfoæðin tvíbendni sem geri ráð þuir hulinni sam-
semd þeirra á milli. Ilér má svo finna þá veilu sem kjarnar sambúðina
milli mótþróa og viðurkenningar á dauðanum.17 Allegórían sem Freud
les svo að lokum út úr minninu tengist eilífri visku hinnar frumstæðu
goðsagnar, því að afsala sér ástinni, velja og sætta sig við miskunnarlausa
og óumflýjanlega nauðsjm þess að deyja.
Það er því hægt að einangra tvö atriði sem eiga sérstakt erindi í þessa
umræðu mína um skáldskaparfræði Poes - í tengslum við fegurð og
kvenleika er hástigið birtingarform ókennilegs andstæðusambands við
dauðann, þar sem kvíða hefur verið snúið í löngun. Tvíbendni formgerð-
arinnar er slík að viðfang þessarar kynlegu blöndu kvíða og þrár verður
ekki ákvarðað. Er það þráin eftir dauða annars, eða þrá til einhvers ann-
ars sem er dauður? Er það dauði ástvinar, eða dauður ástvinur, staðgeng-
ill eigin dauða? Og/eða er hér í raun að veði hinn almenni sannleikur um
dauðann sem er æðri ást, kyngervi, kynferði? Samsetning tvíbendninnar
er slík að tvær gagnstæðar merkingar eru staðfestar samtímis. Sú tvö-
feldni sem ímyndunaraflið leysir úr læðingi með því að láta ástina koma
í stað dauðans felur í sér hugmynd um táknmynd dauðans að baki ástinni,
og þrá sem gerir mönnum kleift að bera ekki kennsl á dauðann vegna
þess að það sem kemur í ljós er ekki dauðinn sjálfur heldur tvífari hans,
sjálfs sín eða sátt við guðlega ákvörðun um dauðleika (þó að Freud kjósi að taka
þriðja atriðið ffam yfir hin) minnir mig á tvíræðnina í merkingu orðanna „rnynd
dauðans" sem eru letruð á mölfluguna í málverki Gabriel von Max.
16 Sigmund Freud (1913), bls. 299.
17 Barbara Walker [(1983) The Woman's Encyclopedia of Myths and Secrets. New York:
Harper og Row] lýsir svipaðri blöndun fegurðar og dauða í samfélagi mæðraveldis-
ins, þar sem fegurð og dauði, rotnun, spilling og ljótleiki voru allt mismunandi
myndir af sömu gyðjunni: ,,[A] einum stað var hún falleg gjafvaxta nteyja eða blíð
móðurleg fóstra; annars staðar var hún sjálf eins og lík, herfileg náæta eða skrokka-
gleypir - og áttu þessar tvær birtingarmyndir eftir að verða jafndáðar“, bls. 216.