Tímarit Máls og menningar - 01.05.1943, Side 113

TIMARIT MALS OG MENNINGAR
107
við fyrr og lítt ráðið við. Sagnfræðirök verða sjaldan að ævintýri, en svo
vcrður hér, og lesandinn finnur, að sjálfur er hann þátttakandi ævintýrsins,
Jtjóðin á eftir að lifa framhald þessa ævintýrs.
Tilraun mennskra manna að lifa í landinu er lýst með bersýni jafnt á eðli
þeirra og lífsskilyrðin. Bersýnin minnir oft á marxíska söguskoðun, og þegar
höfundurinn bendir til sanninda úr þeirri átt, á hann til að ýta við svefnug-
um lesendum: „Það er betra að vita þetta en ekki.“ Söguskýringar fylgja
því lögmáli, að orku þarf til alls, efnislega orku. Einstaklingshyggja bókar-
innar er rík. I einstaklingnum speglast örlög hinna mörgu, og jafnan eru það
einstaklingar, sem ganga í fararbroddi.
Söguþráður 1. bindis nær fram undir 1264 og er þar engan veginn búið
að hespa hann af, því að kaflaskiptin eru ekki þáttaskipti að neinu leyti
nema í stjórnskipun. Hagsaga, bókmenntir og persónusaga 13. aldar mega
með engu móti slitna sundur 1264. Meginatriði söguþráðar og aðdragandi
þjóðveldisófaranna eru rakin eftir þeim brautum, sem eldri fræðimenn hafa
rutt, en af svo mikilli víðsýni, að af ber. Væri að nokkru að finna, er það
helzt, að víðsýnin geti reynzt sumum lesendum ofurefli, truflað fátæklegan
skilning þeirra á aðalatriðum, og þá geti þeir bitið sig í smáatriði, sem þeim
virðast stærst. — Þess kyns smáatriði er einnig liður, sem að nauðsynjalitlu
er talinn fram meðal mikilla annarra röksemda, að „eitt bréf, sem bannaði
að vígja goða til presta (nema þeir fengju öðrum í hendur goðorð sín), ent-
ist til þess að holgrafa undirstöðu hinnar þjóðlegu kirkjuskipunar" (bls. 315,
337—38). Það var erkibiskupsbréf 1190, 5 árurn áður en kappsfullur goði,
Páll Jónsson frá Odda, gerðist biskup, og virðist bréfið engri skjótri breyt-
ingu hafa ráðið, en vera í höfuðatriðum staðfesting þróunar, sem þegar var
orðin eða ráðin af öðrum þróunaröflum. Frá vígslu Páls til Staða-Arna sé
ég ekki dæmi þess, að samfærsla valda bljótist af kirkjukröfunum um þessa
verkaskipting, sem teljast mátti orðin óumflýjanleg. Frá þröngu sjónarmiði
eldri fræðimanna var þetta stóryrta orðtak um bréfið 1190 „en Selvfölgelig-
hed“, en er villandi og rangt frá öðrum sjónarmiðum. — En þau atriðin eru
áreiðanlega fá í Islenzkri menningu, sem þetta verður sagt um, nú eða á
fyrirsjáanlegu rannsóknarskeiði sögunnar.
Hraðfleygar skuggamyndir sögunnar geta sljóvgað lesendur þannig við
fyrsta lestur, að þeir hugsi: Ég hef séð þetta allt áður eða heyrt þess getið.
Þeir, sem beyrðu útvarpslestra Sigurðar Nordals um Heiðinn dóm, geta
ímyndað sér, að þeir séu búnir að heyra og skilja allt, sem segir í samnefnd-
um kafla Islenzkrar menningar, einhverjum bezta þætti hennar. Kaflinn Hirð-
skáld (Lifandi saga dauðra bókmennta) vekur ekki fyrirfram eftirvænting
þeirra, sem einskisvirða útdauða listartegund. En óhætt er að segja, að höf-
undi tekst að opna venjulegum lesendum nýjan heim, nýjan skilning á hlut-
verki og örlögum íslenzkra fornskálda, lýðræðisdjarfra konungsmanna. Kafl-
inn Lög ber ekki mikil lögfræðingsmerki, fróðleikstíningurinn mjög af skorn-