Tímarit Máls og menningar - 01.12.1954, Blaðsíða 98

288
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
ið saman af tilvitnunum Einars, hefur
reynzt traust. Rit hans mun standast
allvel sparðatínslu, en aðalveikleiki
þess gæti átt rætur sínar í því, að höf-
undur er einna íslenzkastur þeirra Is-
lendinga, sem ég þekki. Og e. t. v. er
þetta ekki veikleiki, heldur styrkur,
það er álitamál. Ritið er lofgerð um
stéttlaus samfélög, alþvðuríki, en níð
um ríkisvald yfirstéttar. Einar er stöð-
ugt að bera saman „hinn frjálsa ætt-
sveitung gagnvart konungi eða hrotta-
fengnum höfðingjum“. „Vér höfum
séð,“ segir hann, „ógleymanlega mynd
Snorra Sturlusonar af Halldóri Snorra-
syni andspænis Haraldi konungi harð-
ráða og mynd Njálusnillingsins af
Skarphéðni andspænis Þorkatli hák.“
Hann teflir Halli af Síðu gegn Vil-
hjálmi bastarði og segir: „Hvílfkar
andstæður eru þessir tveir menn: Vil-
hjálmur konungur bastarður, maðurinn,
sem rak sporann í brjóst konu sinni, er
hún vildi tala við hann, og varð henni
að bana, — maðurinn, sem lét drepa
Valþjóf í griðum, — það er maðurinn,
sem fullkomnaði aðalsskipulagið í
Englandi. Hins vegar er Hallur bóndi af
Síðu, sem leggur son sinn ógildan til
þess að skapa þjóðfélagi sínu frið, —
það er maðurinn, sem ásamt öðrum
sama sinnis skapar kristið ættasamfé-
lag Islands á 11. öld.
Vissulega eru það tveir ólíkir heim-
ar, sem endurspeglast í þessum mönn-
um.“
Árið 1948 kom út í Noregi rit eftir
Arne Odd Jensen (prófessor í kirkju-
sögu?) og heitir Fra Ættesamfunn til
Statssamfunn, eða frá ættasamfélagi til
ríkissamfélags. Þetta rit er lofgerð um
ríkisvaldið, svnir, hvernig ríkisvaldið á
að hafa siðfágað og siðmenntað norsku
þjóðina. Það er algjör andstæða við rit
Einars Olgeirssonar, sem sýnir, hvernig
íslenzk menning verður sérstæð, siðfág-
uð og glæsileg, af því að hér var ekkert
ríkiskúgunarvald á glæsilegasta skeiði
þess. Og Einar stígur feti framar. Hann
bendir á, að eitt hið sérkennilegasta við
íslenzka þjóðarsögu sé það, að hið
forna, líttstéttgreinda þjóðfélag er inn-
an griplengdar vorra tíma. Hér á landi
skapaðist ekki innlent ríkisvald yfirstétt-
ar fyrr en á síðustu árum og það er ekki
fullmótað ennþá, en riðar nú víða til
falls í heiminum eða er leyst af hólmi af
samvirkum samfélagsháttum stéttlausra
ríkja sósíalískra landa. Á slíkum tíma-
mótum telur Einar okkur nauðsynlegt
að líta um öxl og læra af okkar cigin
fortíð. Hann segir:
„Þjóðveldið gefur oss lærdómsríkt
fordæmi um forustu í samfélagi, þar
sem enn er ekki um að ræða verulegar
stéttaandstæður. Þar hafa leiðtoginn og
umbjóðendur hans svipaðra hugsmuna
að gæta og lík markmið. Leiðtoginn
leitast við að stjórna í samræmi við hina
sameiginlegu hagsmuni, þ. e. a. s. af
viturleik og réttlæti. Og þingmennirnir
veita honum fulltingi og hlíta leiðsögn
hans, af því að hann er að framkvæma
vilja þeirra. Leiðtoginn styðst þannig
ekki við neitt vald í venjulegum skiln-
ingi, heldur einungis trúnaðartraust al-
þýðu og atfylgi. Milli leiðtogans og um-
bjóðandans —- og goðans og þingmanns-
ins — skapast samhugur og siðferðileg
bönd, sem eru svo sterk, að hvor aðilinn
um sig vill heldur færa persónulegar
fórnir, þegar því er að skipta, jafnvel
þyngstu fórnir, heldur en rjúfa þetta
hefðbundna samræmi. Það er þessi sam-
staða leiðtoga og alþýðu, sem framar
öllu skapaði hina stórbrotnu og vitru