Tímarit Máls og menningar - 01.06.1969, Síða 76

Tímarit Máls og menningar
annað hélzt óbreytt. Pólitísk hugmyndafræði varð að ótímatengdum hug-
takaskýringum án nokkurra tengsla við hinn sögulega eða þjóðfélagslega
veruleika. Sígilt verk þar sem þessi háttur er á hafður er rit Berlins Two
Concepts of Liberty sem orðið hefur áhrifaríkast rita af sínu tagi. Þar stillir
Berlin tveimur tilbúnum hugtökum upp hvoru á móti öðru: „neikvæðu"
frelsi, þ. e. að maður ráði gerðum sínum án utanaðkomandi afskipta og „já-
kvæðu“ frelsi, þ. e. að einstaklingurinn hafi sjálfsákvörðunarrétt. Röksemda-
færslunni er síðan haldið áfram þannig að þróun hugmyndanna er rakin á
tilgerðan, „rökrænan“ hátt og þeim síðan búinn staður einhvers staðar uppi
í heiðloftum blá og jarðbundin fyrirbæri á borð við tilvitnanir fyrirfinnast
ekki. Niðurstaðan er tvíþættur og mismunandi uppruni sem hefur að veru-
legu leyti sama hlutverki að gegna og guðlegar upprunaskýringar í Biblíunni.
Hugmyndin um neikvætt frelsi er eignuð þeim Bentham, Mill, Constant og
Tocqueville, en formælendur jákvæðs frelsis eiga að hafa verið Stóumenn,
Spinoza, Kant, Rousseau, Fichte, Hegel, Marx og Green. Berlin læzt í svip-
inn gæta hlutleysis í meðferð hugmyndanna tveggja: „Það markmið sem
þær báðar keppa að hefur grundvallargildi og það er bæði frá sögulegu og
siðrænu sjónarmiði hægt með fullum rétti að skipa því sess meðal þeirra at-
riða sem til mestra heilla hafa horft fyrir allt mannkyn“. En maður gengur
þess ekki lengi dulinn hver hinn raunverulegi ásetningur höfimdarins er.
Nokkrum blaðsíðum aftar skrifar Berlin: „Að minni hyggju er hið neikvæða
frelsi sannari og mannúðlegri hugsjón en stefnumið þeirra sem leita hugsjón-
arinnar um „jákvæðan“ sjálfsákvörðunarrétt til handa stéttum, þjóðum eða
mannkyni öllu í hinum yfirgripsmiklu og ósveigj anlegu kenningakerfum“.
Þessi augljósa innri mótsögn liggur í rannsóknaraðferðinni sjálfri. Því okk-
ur er kennt að sama hugsjón og bjó að baki „hinni ströngu einstaklings-
hyggju Kants“ sé í dag uppspretta alræðiskenninga. Hvaða nauðsyn ber til
að setja dæmið upp á þennan hátt? Tilgangurinn með verki Berlins er í raun
og veru að koma óorði á fyrirfram tilbúna túlkun á hugtakinu „jákvætt
frelsi“ sem til megi rekja einræðisstj órnarfar nútímans og útrýmingu frels-
isins vegna þess að það aðgreinir sjálfsákvörðunarhugtakið frá prófunaraf-
stöðu einstaklingsins. En sjálft innihaldsleysi þessarar verundar gerir það
einmitt að verkum að brýn þörf er á að vísa til hinna og þessara hugsuða
sem upphafsmanna hennar til að villa fólki sýn. Það er nafnafjöldinn einn
sem bendir til að hún hafi innihald.
Sú pólitíska hugmyndafræði sem þannig er sköpuð tekur hugmyndir úr
sögulegu samhengi og breytir þeim í þyngdarlausa spilateninga sem ráðskast
66